DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU | YORUM
Tarihimize ilk defa Birinci Meşrutiyet devrinde “örfi idare” adıyla giren “sıkıyönetim”, cumhuriyet devrinde de devam etti. 12 Eylül Darbesi sonrasında ise yeni bir kavram olarak “Olağanüstü Hal-OHAL” uygulaması devreye girdi.
ÖRFİ İDAREDEN SIKIYÖNETİME
1876 Anayasasında devletin bir bunalım karşısında alacağı tedbirler düzenlenmiş ve 36. Maddede; ülkenin bir tehlikeden kurtulması ve genel asayişin sağlanması için Meclis-i Umumi’ye yetki verilmişti. 113. Maddede ise ülkenin herhangi bir yerinde ihtilal emareleri görüldüğünde hükümetin “idare-i örfiye” ilan edebileceği ve uygulama sırasında “kavanin ve nizamat-ı mülkiyenin tatil edilerek hususî uygulamalar yapılacağı” belirtilmişti. Uygulamanın nasıl olacağı da kararnamelerle düzenlenecekti.
Hükümet, 1877-1878 Osmanlı-Rus Savaşı’nda yaşanan büyük bozgunla Ardahan’ın işgal haberinin İstanbul’a ulaşması sonrasında öğrencilerin şiddetli tepkileri üzerine 28 Mayıs 1877’de örfi idare yani sıkıyönetim ilan etti. Ardından Edirne dahil Rumeli ve Erzurum sıkıyönetim kapsamına alındı. Henüz kararname çıkmamış olmamasına rağmen muzır görülen yayınların yasaklanmasına ve cemiyetlerin kapatılmasına kadar varan uygulamalar yapıldı. Bu uygulamalar sonrasında 2 Ekim 1877’de de kararname çıkarıldı.
Kararname ile hükümete örfi idare uygulamasında; ilgili kişilerin evinde gece gündüz arama yapılması, şüpheli ve sabıkalıların başka mıntıkalara sevki, ahalinin silah ve cephanesinin toplanması, zihinlerde korku uyandıracak muzır neşriyatın yasaklanması ve her türlü cemiyetin kapatılması yetkisi verilmiş; sıkıyönetim bölgesindeki yargılamalar da Divan-ı Harbî Örfi’lere yani sıkıyönetim mahkemelerine devredilmişti. Bu mahkemeler, devletin güvenliğini tehlikeye düşüren hususlarda yargılama yapacaklardı.
Abdülhamit’ten sonra İttihat ve Terakki de örfi idareye sık sık başvurdu. İlk olarak 31 Mart Olayı dolayısıyla ülkenin çeşitli yerlerinde ortaya çıkan karışıklıklar ve sonrasında Balkan Savaşları ve Birinci Dünya Savaşı, İttihat ve Terakki iktidarının büyük bir kısmının sıkıyönetim altında geçmesine ve uygulamanın sıradan hale gelmesine yol açtı. Balkan Savaşları ile başlayan sıkıyönetim, yedi yıldan fazla devam ettikten sonra 1919’da kaldırıldı.
Ankara’da TBMM’nin açılmasının ertesi günü 24 Nisan 1920’de kabul edilen “Hıyanet-i Vataniye Kanunu”, yeni devletin nasıl bir rejime sahip olacağını göstermekteydi. Bu kanunla Ankara Hükümeti’nin meşruiyetine karşı çıkanların cezalandırılması sağlanmış ve yeni devlet bu yolla varlığını kabul ettirmeyi amaçlamıştı. “Firariler Hakkında Kanun” ile İstiklal Mahkemeleri kurulmuş, bu mahkemeler başlangıçta asker kaçaklarını orduya kazandırmayı amaçlasa da Ankara Hükümeti’ne karşı isyan eden kişilerin, daha sonra da muhaliflerin yargılandığı mahkemeler olmuştu. Kastamonu İstiklal Mahkemesi’nin firari askerin evini hatta köyünü yakma kararı vermiş olması, devrin anlayışını gösteren önemli bir örnektir.
Şeyh Sait
İstiklal Mahkemelerinin diğer özelliği ise verdikleri kararların temyiz edilememesi hatta TBMM’nin onayına bile ihtiyaç duymamalarıydı. 31 Temmuz 1922’de TBMM onayı şartının getirilmesiyle otoriteleri sarsılsa da İstanbul Gazeteciler Davası, Şeyh Sait İsyanı ve İzmir Suikastı Davası’nda İstiklal Mahkemeleri devreye girmişler ve asılmak ya da kurşuna dizilmek suretiyle idam, sürgün, firarinin yerine kardeşini askere alma, ev yakma, yıkma gibi kararlarından dolayı herkesin korkulu rüyası olmuşlardı.
Şeyh Sait İsyanı üzerine 4 Mart 1925 tarihinde kabul edilen “Takrir-i Sükûn Kanunu” ile kurulan Şark (Diyarbakır) ve Ankara İstiklal Mahkemelerine önceden olduğu gibi TBMM onayı olmaksızın idam kararlarını infaz yetkisi verilmiştir. Bu mahkemeler sayesinde İttihatçılar tasfiye edilmiş, şapka karşıtları cezalandırılmış, muhalif basın sindirilmiştir.
Şeyh Sait İsyanı sırasında Doğu illerinde örfi idare yani sıkıyönetim ilan edilmiş ve dört yıl devam eden sıkıyönetimle, Kürtlerin bir Kürt devleti kurmalarının önüne geçilmesi ve devlete itaati sağlanmaya çalışılmıştır. Şark İstiklal Mahkemesi görev yaptığı iki yıl içinde 5.110 kişiyi yargılamış; 207’si vicahi 213’ü gıyabi olmak üzere 420 kişi hakkında idam kararı vermiştir. Şapka olayları nedeniyle de 24 Kasım 1925’te “Erzurum Vilayeti dahilinde bir ay müddetle İdare-i Örfiye ilanı” kararlaştırılmış ve Divan-ı Harp Mahkemesi yirmi bir kişi hakkında idam kararı vermiştir.
Sıkıyönetim uygulamalarının dikkat çekici bir yönü de yayın yasaklarıdır. Bölgeye gelecek her türlü yayının kontrol edilmesi kararlaştırılmış hatta Fransızca gazete ve mektuplara da sansür uygulanmıştır. Diğer dikkat çeken husus ise Takrir-i Sükûn Kanunu’nun verdiği yetkiyle Hükümetin muhalif olarak gördüğü Tevhid-i Efkâr, İstiklal, Son Telgraf, Aydınlık, Orak Çekiç, Yoldaş, Presse de Soir, Resimli Hafta, Sada-yı Hak, Doğru Söz, Kahkaha, İstikbal, Tok Söz, Sayha ve Sebilürreşad adlı gazete ve dergileri kapatmasıdır.
23 Aralık 1930’da yaşanan Menemen Olayı sonrasında bu sefer de 1 Ocak 1931 tarihinden geçerli olmak üzere bir ay süreyle Menemen, Manisa ve Balıkesir merkez kazalarında sıkıyönetim ilan edilmiştir. Kararın gerekçesi “suçun Cumhuriyete karşı geniş kapsamlı bir organızasyona dayandığı hakkında kesin belgeler olduğudur”. Olay sonrasında kurulan Divan-ı Harp Mahkemesi, ülkenin çeşitli yerlerinden 105 kişiyi yargılanmış ve 37 idam kararı vermiştir.
Atatürk devrindeki diğer örnek Tunceli’de, o zamanki adıyla Dersim’de yaşanmıştır. 1936’da yürürlüğe giren Tunceli İdaresi Hakkında Kanun’la Dersim, Bingöl, Erzincan ve Elâzığ vilayetlerinde “Umumi Müfettişlik” oluşturularak başına Korgeneral Abdullah Alpdoğan getirilmiş ve Tunceli vilayeti kurulmuştur. Vilayette yollar ve karakollar inşası sırasında gerginliğin artması ve karakol baskınları üzerine de “Tenkil Harekâtı” başlamıştır.
Harekât sonrasında elli sekiz kişi Tunceli Ağır Ceza Mahkemesi’nde yargılanmış ve Seyyid Rıza ve oğlu dahil olmak üzere on bir kişi hakkında idam kararı verilmiştir. 1938 yılında ise hava kuvvetlerinin desteğiyle ikinci bir harekât yapılmıştır. Resmî açıklamaya göre amaç; bölge halkının silahtan arındırılması ve bölgedeki haydutluğa son vermekti. Resmi kayıtlara göre “tedip harekâtı” sırasında; 13.806 kişi öldürülmüş, harekât sonrasında bölge halkından 11.683 kişi batı illerine sürgüne gönderilmiştir. Tunceli Kanunu dört yıl için çıkarılsa da on bir yıl yürürlükte kalkmış ve 1947’de yürüklükten kaldırılmıştır.
İKİNCİ DÜNYA SAVAŞI YILLARI
Atatürk döneminden sonra İsmet İnönü devrinde de benzer uygulamalar devam etmiştir. Ancak bu sefer neden, iç gelişmeler değil II. Dünya Savaşı’dır. 1941 yılında Alman ordularının Bulgaristan ve Yunanistan’a kadar gelmeleri ve Ege adalarına yerleşmeleriyle Türkiye büyük bir tehditle karşı karşıya kalmış ve içeride olağanüstü tedbirler alınmıştı.
Bu tedbirlerden Milli Korunma Kanunu ile hükümet, ekonomiyi ve fiyatları kontrol yetkisini elde toplamış ancak uygulamalar, enflasyonun daha da yükselmesine ve “yandaş” tüccarların zenginleşmesine, karaborsa ve yolsuzluklara zemin hazırlamıştır. Sonuçta ekmek bile karneyle verilmiş, en kazançlı kesim iktidara yakın kişilerden oluşan “savaş zenginleri” olmuştur.
Varlık Vergisi Kanunu ile de zenginlerin serveti bir defaya mahsus olarak ağır bir şekilde vergilendirilmiş ancak yine suistimaller yaşanmış ve vergisini ödeyemeyenler Aşkale’ye sürgüne gönderilirken sermayenin el değiştirmesiyle “türedi zenginler” ortaya çıkmıştır. Benzer şekilde Toprak Mahsulleri Kanunu ile getirilen vergi de köylü için çok ağır bir yük oluşturmuştur.
Savaş yılları aynı zamanda sıkıyönetimin geri geldiği yıllar olmuş; sınıra yakın Batı illerinde sıkıyönetim ilan edilmiştir. Altı ildeki uygulama yine basının kontrol altına alındığı bir süreçtir. Ulus gazetesi dışında diğer basının İstanbul’da olduğu düşünüldüğünde sıkıyönetim vasıtasıyla bütün basın-yayın yıllarca sıkı bir sansüre maruz kalmıştır. Kırk dört defa gazete kapatılmış, çoğu zaman gazetelerin içeriklerine Sıkıyönetim Komutanlığı tarafından müdahale edilmiş, edebiyat dergileri dahil olmak üzere dergiler kapatılmıştır.
İskilipli Atıf Hoca
1945 Aralık ayında ise CHP iktidarının organizasyonuyla kurulma aşamasındaki Demokrat Parti’ye destek veren muhalif Tan gazetesi baskına uğramış ve matbaası tahrip edilmiştir. Ancak sıkıyönetime rağmen suçlulardan hiç kimse yakalanamadığı gibi gazetenin sahipleri Zekeriya ve Sabiha Sertel tutuklanmıştır. Savaş sona ermesine ve çok partili hayata geçilmesine rağmen İstanbul’da sıkıyönetim devam etmiş ve bu sefer de Bayar ve Menderes’in “seçimlere hile karıştırıldığını” iddia eden açıklamalarını yayınlayan gazeteler kapatılmış, sıkıyönetim ancak 23 Aralık 1947’de kaldırılmıştır.
12 EYLÜL REJİMİ
Yıllarca devam eden CHP iktidarının yerini alan Demokrat Parti iktidarı, 6-7 Eylül Olayları nedeniyle “örfi idare” ilan etmiş ve uygulama Türkiye’nin üç büyük ili olan İstanbul, İzmir ve olayların yaşanmadığı Ankara’yı kapsamıştır. Olaylarda İstanbul’da 5.000 dükkân ve 7 kilise tahrip edilmiş, farklı yerlerde yangınlar çıkarılmıştır. Sıkıyönetim ilanıyla birlikte askere “vur emri” verildiği ve geceleri sokağa çıkma yasağı uygulandığı görülmektedir. Bu arada ilginç bir nokta da sıkıyönetim kararının Hükümet tarafından alınması ve daha sonra meclis onayına sunulmasıdır. Bir süre sonra sıkıyönetim önce Ankara ve İzmir’de sonra da İstanbul’da kaldırılmıştır.
Demokrat Parti’nin son örfi idare ilanı ise 1957’den sonra gittikçe artan siyasi gerginlik sonucunda 29 Nisan 1960’ta gerçekleşmiş ve Bakanlar Kurulu, İstanbul ve Ankara’da sıkıyönetim ilan etmiş, Ankara ve İstanbul üniversitelerinde eğitime ara verilmiştir. Bu illerdeki sıkıyönetim uygulaması, 27 Mayıs darbecileri tarafından da devam ettirilmiştir. Darbeciler çeşitli uygulamalara girişerek orduda büyük bir tasfiye yapmışlar ve kurdukları Yassıada Mahkemelerinde 15 kişi hakkında idam, 31 kişi hakkında ömür boyu hapis, 418 kişiye 6 ay ile 20 yıl arasında çeşitli cezalar vermişler ve son hükümetin Başbakanı Adnan Menderes, Maliye Bakanı Hasan Polatkan ve Dışişleri Bakanı Fatin Rüştü Zorlu’yu idam etmişlerdir.
1961 seçimleri ile parlamenter sistem yeniden devreye girse de Talat Aydemir’in ikinci darbe teşebbüsü sonrasında 21 Mayıs 1963 tarihinden geçerli olmak üzere Ankara, İstanbul ve İzmir’de sıkıyönetim ilan edilmiştir. Karar her ne kadar iki ay süre için alınsa da başbakanlığını İsmet İnönü’nün yaptığı Hükümet, Ankara ve İstanbul için sıkıyönetimi yedi defa uzatmış ve sıkıyönetim ancak 21 Temmuz 1964’te tamamen kaldırılmıştır.
1965’te iktidara gelen AP döneminin ilk sıkıyönetim uygulaması ise İstanbul’un Anadolu yakasında DİSK’in organize ettiği protestolarda üç kişinin hayatını kaybetmesiyle gerçekleşmiştir. Süleyman Demirel iktidarı tarafından bütün grevler yasaklandığı gibi İstanbul ve Kocaeli’de 16 Haziran 1970 tarihinden itibaren sıkıyönetim ilan edilmiştir. Ardından da 12 Mart Muhtırası ile AP’nin altı yıllık iktidarı sona ermiş, yerine 1973 seçimlerine kadar teknokratların ağırlıklı olduğu hükümetler görev yapmıştır.
Muhtıra sonrasında ilk icraatlardan birisi de 27 Nisan 1971’den itibaren aralarında Diyarbakır ve Siirt’in de bulunduğu on bir ilde sıkıyönetim ilan edilmesi oldu. İlanın gerekçelerinde “Kürtçülük sorunu, Kıbrıs meselesi, işçi eylemleri ve asayişsizlik” yer almaktaydı. Ancak sıkıyönetim ilanına rağmen sokaklarda şiddet olaylarının tırmandığı hatta İsrail’in İstanbul Başkonsolosu’nun kaçırılarak öldürüldüğü dikkat çekmektedir. 12 Mart Dönemi de 27 Mayıs’ın bir benzeri olmuş, iki yıl devam eden sıkıyönetim süresince farklı görüşlerden birçok kişi hakkında tutuklama kararı verilmiş, işkenceler ayyuka çıkmış, gazetelere sansür uygulanmış, çeşitli kitaplar yasaklanmış, dernekler kapatılmıştır.
Dönemin bir başka özelliği de 1940 tarihli Sıkıyönetim Kanunu’nda örneğin “Gözaltı süresinin otuz güne çıkarılması” gibi değişiklikler yapılarak sıkıyönetim şartlarının ağırlaştırılmasıdır. Sıkıyönetim esnasında Yozgat’ın bir köyünde muhtarın, Beypazarı’nın bir nahiyesinde de onbaşının sokağa çıkma yasağı koyması gibi trajikomik olaylar da yaşanmıştır.
İkinci Dünya Savaşı yıllarında olduğu gibi Kıbrıs olayları nedeniyle İstanbul, Ankara, Tekirdağ, Kırklareli, Edirne, Çanakkale, Balıkesir, Manisa, İzmir, Aydın, Antalya, Muğla, Adana, İçel ve Hatay illerinde 20 Temmuz 1974-2 Eylül 1975 arasında sıkıyönetim uygulanmıştır. Bunu Irak’ta yaşanan iç savaş nedeniyle Diyarbakır, Hakkâri, Mardin ve Siirt’te 27 Mart 1975’te sıkıyönetim ilanı izlemiş ancak TBMM tarafından onaylanmadığından yürürlüğü durmuştur.
1970’ler öğrenci olayları, grevler ve terör olaylarının giderek arttığı yıllardı. Olayların önünün bir türlü alınamaması ve son olarak 1978 Aralık’ında yaşanan Kahramanmaraş olayları yeniden sıkıyönetim ilanıyla sonuçlandı. TBMM’de kabul edilen kanunla 26 Aralık 1978 tarihinden geçerli olmak üzere Adana, Ankara, Bingöl, Elâzığ, Erzincan, Erzurum, Gaziantep, İstanbul, Kahramanmaraş, Kars, Malatya, Sivas, Urfa illerinde sıkıyönetim ilan edildi. Asıl ilginç olan, bu kararın Bülent Ecevit’in başbakanlığını yaptığı hükümet tarafından alınmasıydı. Ardından altı ilde sıkıyönetim mahkemesi kurulmuş, Ecevit de sıkıyönetim komutanlarından gereksiz kısıtlamamalara gidilmemesini istemişti. Buna rağmen bazı illerde 18.00-05.00 saatleri arasında sokağa çıkma yasağı konulmuş, cenaze törenlerinin siyasi amaçlara dönüşmesinin önüne geçileceği belirtilmiş, sağcı ve solcu birçok derneğin faaliyeti durdurulmuştu.
Sıkıyönetim ilanına rağmen terör olaylarının önüne geçilememiş ve 1 Ocak 1979’da Milliyet gazetesi genel yayın yönetmeni Abdi İpekçi öldürülmüş, siyasi cinayetler devam etmişti. İstanbul Sıkıyönetim Komutanlığı ise bir yıl önce 33 kişinin öldürüldüğü 1 Mayıs olaylarının yıldönümünde 1 Mayıs 1978’de bir günlük sokağa çıkma yasağı ilan etmiştir. Maraş olayları nedeniyle ilan edilen sıkıyönetim sürekli uzatılarak 12 Eylül Darbesi’ne kadar devam etmiştir.
12 Eylül Darbesi ile ülke genelinde ilan edilen sıkıyönetim ise kademeli bazı illerde kaldırılsa da 19 Temmuz 1987’ye kadar sürmüştür. Sonrasında sıkıyönetimin yerini OHAL (Olağanüstü Hal uygulamaları) almıştır. 25 Ekim 1983 tarihli OHAL Kanununa göre; salgın hastalıklar, ağır ekonomik bunalım ve kamu düzenini tehdit eden olaylar nedeniyle OHAL ilan edilebilmektedir. Güneydoğu’da yıllarca uygulanan OHAL rejimi, 15 Temmuz sonrasında 20 Temmuz 2016 tarihinde ilk defa ülke genelinde uygulanmış ve üç ay için ilan edilmiş olsa da yedi defa uzatılarak 18 Temmuz 2018’e kadar yürürlükte kalkmıştır. OHAL’in diğer örneği ise ilk defa Gaziantep-Kahramanmaraş depremi sonrasında on ilde üç ay süreyle yürürlüğe konulması olmuştur.
Sonuç olarak Türkiye, yüz yıllık tarihi boyunca bir türlü normalleşememiş bir ülkedir. İktidarlar da çeşitli olayları bahane ederek sıkıyönetim ve OHAL uygulamalarını sıradan bir hale getirmişler ve bu yolla temel hak ve hürriyetlerin bile sınırlandığı bir rejimi tercih etmişlerdir. Son olarak 15 Temmuz sonrası ilan edilen OHAL, 2018’de kaldırılmış olsa da yedi yıldır yaşanan uygulamalara bakıldığında bugün bile Türkiye’nin normalleşmiş olduğunu söylemek mümkün değildir.
Kaynaklar: Köksal, O. (2001), “Osmanlı Devleti’nde Sıkıyönetim ile İlgili Mevzuat Üzerine Bir Deneme”, OTAM; S. 12, s. 157-171; Kaymaz, İ.,“Şeyh Sait İsyanı”, Atatürk Ansiklopedisi; Acar, B. (2013), “Cesaret Et, Hatırla! 1938 Dersim 1938 Tertilesi”, SBF Dergisi, C. 68, S. 3, s. 63-98; Mat, G. (2008), Türkiye’de Çok Partili Dönemde Sıkıyönetimler, Dokuz Eylül Üniversitesi AİİT Enstitüsü Doktora tezi, İzmir; Hüsem, S. (2019), Cumhuriyet Döneminde Sıkıyönetimler 1974-1983, Marmara Üniversitesi Türkiyat Enstitüsü Yüksek Lisans tezi, İstanbul.
Kaynak: Tr724
***Mutluluk, adalet, özgürlük, hukuk, insanlık ve sevgi paylaştıkça artar***
