İstikrardan karışıklığa, binlerce kişinin gözaltına alındığı Kazakistan’da neler oluyor?

Kazakistan’da sokak olaylarına dönüşen gösterilerde güvenlik güçleriyle eylemciler arasında yaşanan çatışmalarda son bir haftada, aralarında polislerin de olduğu onlarca kişi hayatını kaybetti, binlerce gösterici gözaltına alındı.

Kolektif Güvenlik Anlaşması Örgütü (KGAÖ) kapsamında bir yandan Rus askerleri ülkeye ulaşırken diğer yandan da Kazak güvenlik güçleri, ülkenin en büyük kenti Almatı sokaklarında kontrolü nispeten sağladı. İşte Kazakistan siyasi sistemi ve ekonomisine dair bilgiler;

Kazakistan nerede ve neden önemli?

Rusya ve Çin arasında yer alan ve diğer üç eski Sovyet ülkesiyle sınır komşusu olan Kazakistan, zengin hidrokarbon ve maden yatakları ile Orta Asya’nın en büyük ekonomisi konumunda.

SSCB’nin dağılmasıyla 1991’de bağımsızlığını kazanmasının ardından yüz milyarlarca dolar yabancı yatırımı çekmeyi başardı.

Stratejik konumu nedeniyle, Çin ve Güney Asya’nın hızla büyüyen pazarlarını kara ve demiryolu ile Hazar Denizi’ndeki liman yoluyla Rusya ve Avrupa pazarlarıyla birleştiriyor.

Kendini Çin’in ‘Kuşak ve Yol’ projesinde kilit nokta olarak tanımlıyor.

Kazakistan, dünyanın en büyük uranyum üreticisi.

Son yaşanan hadiseler nedeniyle nükleer santrallerin vazgeçilmezi olan uranyum madeninin fiyatında küresel çapta yüzde 8’lik bir artış yaşandı.

Dünyanın dokuzuncu en büyük petrol ihracatçısı ve 2021’de 85,7 milyon ton üretim gerçekleştirdi.

Kömür üretiminde ise dünyanın 10. en büyük ülkesi.

Amerika Birleşik Devletleri’nden sonra dünyanın en büyük ikinci Bitcoin madencisi.

Kripto madencilik firması BTC.com’a göre, “hash oranı” (Bitcoin ağının anlık işlemci gücünü gösteren ölçüm sistemi) Kazakistan’ın interneti kapatmasının ardından çarşamba günü yüzde 10’un üzerinde düştü.

Halk neden kızgın?

Kazakistan’da yıl başında sıvılaştırılmış petrol gazına (LPG) yapılan zam, Covid-19 salgınının da etkisiyle artan yolsuzluk, gelir eşitsizliği ve ülkedeki sosyoekonomik durumun kötüleşmesi nedeniyle özellikle petrol zengini batı bölgelerinde başlatılan protestolar ülke geneline yayıldı.

Söz konusu zorluklar, daha geniş çerçevede bir hoşnutsuzluğa yol açtı.

Kişi başına düşen milli gelir bakımından Orta Asya’nın en zengini olmasına rağmen, yüz ölçümüne göre dünyanın en büyük dokuzuncu ülkesinde nüfusun yarısı kırsal kesimde yaşıyor.

Dış dünyadan izole hayat süren bu toplumlar genellikle kamu hizmetlerine daha düşük erişime sahip.

Batılı analistlere göre ülkedeki uçsuz bucaksız doğal kaynaklar küçük bir elit grubu inanılmaz derecede zengin ederken, birçok sıradan Kazak kendini dışarıda bırakılmış ve geride kalmış hissediyor.

Ülkenin 19 milyonluk nüfusunun yaklaşık 1 milyonunun yoksulluk sınırının altında yaşadığı tahmin ediliyor.

Yıllık enflasyon yüzde 9’lara yakın bir seviyede seyrediyor. Merkez Bankası faiz oranlarını yüzde 9.75’e yükseltti.

Peki sorumlu kim?

Kasım Cömert Tokayev (68), selefi Nursultan Nazarbayev’in ticaret odaklı politikalarını sürdürme vaadiyle 2019’da cumhurbaşkanı seçildi.

Ancak Kazakistan’ı yaklaşık 30 yıl yöneten ve eski bir Sovyet Politbüro üyesi olan Nazarbayev, geniş yetkilere sahip yönetimin arkasındaki asıl güç olarak görülüyordu.

Tokayev, protestoları 81 yaşındaki eski cumhurbaşkanını Güvenlik Konseyi Başkanlığı görevinden almak için kullandı.

Protestolar sırasında bazı noktalarda eski liderin heykelleri de dahil Nazarbayev döneminin sembolleri hedef alındı.

Nazarbayev, protestoların patlak vermesinden bu yana ne kamuoyunun karşısına çıktı ne de herhangi bir açıklama yaptı.

Gösterilerin kendisinin ve ailesinin ülke siyaseti ile ticareti üzerinde sahip olduğu nüfuzu ne ölçüde zayıflatacağı ise belirsizliğini koruyor.

Tokayev, eski Cumhurbaşkanı Nazarbayev’in yeğeni Samat Abiş, Ulusal Güvenlik Komitesi Başkan Yardımcılığı görevinden uzaklaştırıldı.

Keza Nazarbayev’in en büyük kızı, eski Senato Başkanı ve halen milletvekili olan Dariga’nın adı, olası cumhurbaşkanı adayları arasında geçiyordu.

Ekonomik beklentiler

Dünya Bankası verilerine göre Kazakistan’ın 2020’de kişi başına düşen gayri safi yurtiçi hasılası, Türkiye ve Meksika’nın biraz üzerinde, 9 bin 122 dolardı. Bu rakam zirveyi gördüğü 2013’te yaklaşık 14 bin doları bulmuştu.

Tokayev hükümeti, küçük ve orta ölçekli işletmelerin Covid-19 salgınıyla mücadelesine yardımcı olmak için ulusal üretimin yüzde 6’sı değerinde bir teşvik paketi başlattı.

Dünya Bankası, ekonomik büyümenin 2021’de yüzde 3,5, 2022’de yüzde 3,7 ve 2023’te ise yüzde 4,8 olmasını tahmin ediyor.

Ayrıca Dünya Bankası, Kazakistan’ı rekabeti artırmaya, devlete ait büyük işletmelerin ekonomideki rolünü sınırlamaya, sosyal eşitsizlikle mücadele etmeye ve daha seviyeli bir ekonomik hareket alanı yaratmaya çağırmıştı.

İnsan hakları ve özgürlükler

Kazakistan, Batılı ülkeler ve insan hakları grupları tarafından otoriter siyasi sistemi, muhalefete karşı hoşgörüsüzlüğü, medya özgürlüğünü kısıtlaması ve özgür ve adil seçimlerin olmaması nedeniyle uzun süredir eleştiriyor. Ancak bununla birlikte diğer eski Sovyet ülkesi komşularına göre daha az baskıcı ve değişime açık olarak değerlendiriyor.

Uluslararası Af Örgütü (Amnesty International), son protestoların yetkililerin “temel insan haklarına yönelik yaygın baskısının” bir sonucu olduğunu bildirdi. Keyfi olarak gözaltına alınanların serbest bırakılmasını isteyen örgüt, geçmişteki devlet ihlallerinin soruşturulması çağrısında da bulundu.

Uluslararası Af Örgütü Doğu Avrupa ve Orta Asya Direktörü Marie Struthers, “Hükümet yıllarca barışçıl muhalefete insafsızca zulmederek Kazakistan halkını umutsuzluk içinde bıraktı.” diye konuştu.