YÜKSEL ÇAYIROĞLU | YORUM
Modern döneme gelinceye kadar Kur’ân mesajının tarih-üstü ve evrensel olduğu bütün Müslümanlarca kabul edilmiştir. Hiçbir âlim, hiçbir Müslüman Kur’ân hükümlerinin sadece belli bir zaman dilimine ve bölgeye münhasır olduğunu söylememiştir. Bu yüzden klasik eserlerde tarihselcilik konusu üzerinde durulmaz. Tarilselcilik sorunu, din ve hayatın birbirinden koptuğu, dinin “özne” olma vasfını yitirdiği, marjinalleştirildiği, mabede hapsedildiği, fıkhın dinamizmini ve canlılığını kaybettiği ve modernitenin meydan okumaları karşısında Müslümanlarca ikna edici cevapların verilemediği modern döneme özgüdür.
Ne var ki tarihselci görüşün Müslümanlar arasında büyük tartışmalara yol açmasının ve meşruiyet sorunu yaşamasının sebebi, onun modern bir olgu olması değildir. Bilakis şer’i hükümlerin tespitinde aslî kaynaklar olan Kur’ân, Sünnet, icma ve kıyası ve bu kaynaklardan hüküm çıkarma metodolojisini (usul-u fıkhı) yeterince dikkate almayarak, tarihsellik ve hermenötik gibi başka kültür ortamlarında neşet eden ve beşere ait edebî ve felsefi metinleri yorumlamak için kullanılan yöntemleri Kur’ân’a uygulamaya kalkmalarıdır. Netice itibarıyla da dinî nasları zorlama tevillerle günümüzün baskın kültürüne göre yorumlamalarıdır.
Yöntem Eksikliği
Yukarıdaki ifadelerimizden tarihselci anlama biçiminin yeterince tartışılmış, tanımlanmış, kavramları netleştirilmiş, metodu ortaya konmuş, çerçevesi çizilmiş, defalarca testten geçmiş, hesabı verilmiş ve böylece işlek bir yol hâline gelmiş bir yöntem olduğu zannedilmemelidir. (Usul-u fıkıh tam da böyle bir metottur) Tarihselcilerin en büyük sorunu hesabı verilebilir bir yöntemlerinin olmamasıdır. Onların hangi kaynaklardan ne tür metotlarla hüküm istihraç ettikleri bilinmeden, elde ettikleri dinî bilginin sıhhatinden de söz edilemez. Eğer bir usule dayanmadan Kur’ân’ın yorumlanmasının ve ondan hüküm çıkarılmasının önü açılacak olursa bu durumda Kur’ân, her isteyenin istediği fetvayı alabileceği bir kaynak hâline gelir.
Ayrıca güven oluşturmasının yanı sıra yöntemin en önemli bir faydası da tutarlılığı temin etmesidir. Mezhep dediğimiz olgu da esasında birbiriyle tutarlı içtihatlar koleksiyonudur. Tarihselci yorumu benimseyen ilim adamlarının üzerinde ittifak ettikleri bir yöntem olmadığı için, bir ekol/mezhep hâline gelememiş ve birbiriyle tutarlı içtihatlar ortaya koyamamışlardır.
Peki, tarihselcilerin Kur’ân’ı anlama ve yorumlama tarzı bir yöntem olarak görülemez mi? Allah’ın ezeli bir kelamı olan Kur’ân’ı beşere ait edebi bir metin gibi ele alma, olgu-nas ilişkisi kurma adına onun muhkem hükümlerini belli bir döneme hapsetme, ardından da onu ölçüsüz ve sınırsız bir yoruma tâbi tutma elbette meşru ve sahih bir metot olarak görülemez.
Tarihsel Olma Kriteri
Tarihselciler açısından en büyük açmazlardan biri Kur’ân’ın evrensel ve tarihsel hükümlerinin neler olduğunu tespit etmektir. Bazıları Kur’ân’ın tamamının tarihsel olduğunu iddia etse de tarihselcilerin çoğuna göre Kur’ân’ın sadece muamelat ve ukubata ait hükümleri tarihseldir. Peki, muamelat ve ukubata ait hükümlerin tamamının tarihsel olduğunu söyleyebilir miyiz, yoksa içlerinde evrensel olanlar da var mıdır? Bu konuda da farklı görüşler ileri sürülür.
Şunu net olarak ifade etmek gerekir ki Kur’ân’ın tamamının tarihsel olduğunu iddia eden kimseler en azından kendileriyle daha tutarlı davranmış olurlar. Mesela bu konuda Mustafa Öztürk şu ifadeleri kullanır: “Kur’ân’daki tarihselliğin şeri ahkâmla sınırlı olduğunu düşünmüyoruz. Kanaatimizce Kur’ân -bazı temel mesajlar hariç- tamamen tarihseldir. Hatta tüm peygamberlerin ortak mesajını teşkil eden tevhid inancına ilişkin bazı Kur’ân ifadeleri dahi tarihsel unsurlar içermektedir. Keza, tarih-üstü bir inanç umdesi olduğunda şüphe bulunmayan ahiretle ilgili tasvirler de bütünüyle yerel ve tarihsel karakterlidir.” (Mustafa Öztürk, “Kur’ân’ın Tarihsel Bir Hitap Oluşu”, İslâmî İlimler Dergisi, 2006, sayı: 2)
Ne var ki tarihselcilerin çoğu bu görüşe katılmaz. Bu konudaki genel yaklaşım, inanç, ibadet ve ahlâk esaslarının evrensel, toplumsal hayatı düzenleyen hukukî normların ise tarihsel olduğu şeklindedir. Ne var ki eğer bir metnin ortaya çıkışı tarihsel durumlara bağlanıyorsa böyle bir ayrımın mantıkî bir izahı olamaz. Tarihselcilik tarihsel ve evrensel hükümleri birbirinden ayıracak objektif bir kriter belirleyemediği, net sınırlar koyamadığı için ciddi bir çerçeve sorununa sahiptir.
Allah’ın Ne Demek İstediği
Tarihselciler, hukuk alanıyla ilgili hükümlerde doğrudan lafızdan elde edilen anlama değil de temel ilkelere ve maksada odaklanılması gerektiğini söylerler. Onlara göre Allah’ın ne dediğine değil ne demek istediğine odaklanılmalıdır. Çünkü Allah’ın ne dediği nüzul dönemi toplumuyla ilgilidir. Farklı bir ifadeyle nasların ortaya koyduğu tikel çözümlerin muhatapları sahabe toplumudur. Bunlardan bizim istifade şeklimiz ise ancak ilkeler ve maksatlar yoluyla olur.
Kur’ân’ı yorumlama faaliyetinde bizi böyle bir tutum almaya sevk eden meşru bir delil yoktur. Yani Kur’ân lafızlarının delalet ettiği anlamlar objektif ve açık olduğu hâlde, bizi bunları terk etmeye ve bunun yerine onlardaki ilke ve maksatlara yönelmeye sevk eden sebep nedir? Mesela Cenab-ı Hak Kur’ân’da detaylı olarak miras paylarını açıklamıştır. Buna rağmen tarihselciler bu hükümleri uygulamak zorunda olmadığımızı, buradaki maksadın adaleti temin etmek olduğunu, bizim âyetlerde bildirilen paylardan farklı olarak adil olduğuna inandığımız düzenlemeler yapabileceğimizi ifade ederler. Ne var ki böyle bir yaklaşımın sınırsız bir yorum faaliyetinin önünü açacağında, hüküm istinbatında akla sınırsız bir yetki vereceğinde, Kur’ân hükümlerini âtıl bırakacağında şüphe yoktur. Bu yüzden de ciddi bir meşruiyet sorunuyla karşı karşıyadır.
Şunu da açıkça söylemek gerekirse şimdiye kadar bu bakış açısıyla tek tek Kur’ân âyetlerini yorumlayan, onlardan evrensel ahlâkî ilkeler çıkaran bir çalışmaya da rastlamadım. Tarihsellikle ilgili eserlere bakılacak olursa bütün tartışma kölelik, kadının şahitliği, erkeğin kavvamlığı, boşama hakkı, hadler gibi iki elin parmaklarını geçmeyecek konular etrafında döndüğü görülür. Demek istediğimiz o ki aslında tarihselcilik, modern algılara hitap etmeyen şer’î hükümleri, meşruiyetine bakmadan bir kılıf bulup değiştirme çabasından başka bir şey değildir.
Şer’îliğin Şartı
Tarihselciler, kendi metotlarıyla elde ettikleri görüşleri “din” diye insanlara takdim ediyorlar. Mezhepleri ve fıkhî ihtilafları delil göstererek fıkıhta tek bir doğru görüş olamayacağını söylüyorlar. Bu, doğrudur. Hatta Efendimiz (s.a.s) ümmetin ihtilafında rahmet olduğunu belirtmiştir. Fıkıh, sabit hükümlerin yanında içtihat ve yoruma açık ihtilafların da olduğu bir alandır. Yoruma açık naslarda veya hakkında nas bulunmayan meselelerde farklı görüşler ortaya atılabilir. Fakat burada halledilmesi gereken önemli bir problem vardır. Önüne gelen herkes din hakkında yorum yapamayacağına göre, dinî meseleler hakkında ortaya konan görüşlere “şerîlik (dine ait olma)” vasfını kazandıran şey nedir?
Tek kelimeyle cevap verecek olursak, dayandığı delildir. Delilden kasıt da öncelikle âyet ve hadislerdir, sonra da bunlardan elde edilen kâide ve prensiplerdir. Yani ortaya konulan bir görüş dinî naslara dayanmalı, âyet ve hadislerle ilişkisi kurulmalıdır ki din adına bununla amel etmek meşru olsun. Bu yüzdendir ki ulema delile fevkalâde önem vermiştir. İlk asırlardan itibaren fıkhî hükümlerin elde edilebileceği kaynaklar (aslî ve ferî deliller) üzerinde detaylı müzakereler yapılmıştır.
Fakihlerin içtihat usulü kısaca şu şekildedir: Onlar yeni bir meseleyle karşılaştıklarında önce Kur’ân’a, ardından Sünnet’e bakarlar. Aradıkları hükmü bu kaynaklarda bulurlarsa onunla hükmederler. Bulamazlarsa çözmeye çalıştıkları olayla aynı illete sahip bir nas olup olmadığına bakar, naslarda böyle bir hükme rastladıklarında da illet birliğinden hareketle o meseleye de aynı hükmü verirler. Şayet kıyas yoluyla da çözüme ulaşamazlarsa bu sefer nasların bütününden elde edilen istihsan, istishab, ıstıslah gibi fer’i delillere başvururlar.
Neticede ortaya koydukları görüşlerin, verdikleri hükümlerin belli bir usul çerçevesinde naslarla irtibatını kurmaya çalışırlar ki işte bu durum onların fetvalarını din nazarında muteber ve meşru hâle getirir. Tarihselciler ise naslarda hükmü bulunmayan meselelere getirilen çözümler bir yana, hükmü açıkça naslarda bildirilen meseleler hakkında bile farklı içtihatların yapılabileceğini söylerler. Ne var ki onların bu tarz içtihatları işin ehli tarafından muteber sayılmayacak ve meşruiyet kriziyle karşı karşıya kalacaktır.
Kur’an maksatları hangi hükümlerle gerçekleştirilecek?
Tarihselci görüşün açmazlarından biri de şudur: Diyelim ki hukukî ve cezaî alana dair Kur’ân’da yer alan özel hükümlerden küllî kaideler, ahlâkî ilkeler, genel maksatlar elde ettik. Peki günümüz dünyasında bu ilke ve maksatları gerçekleştirecek hükümleri neye göre tespit edecek, bu hükümlerin dine uygunluğundan nasıl emin olacağız?
Mesela Kur’ân’a göre iffetli bir kadına zina iftirası atan (kazf) kimseye maddî ceza olarak celde (sopa) uygulanır, manevî ceza olarak da o kişinin bir daha şahitliği kabul edilmez. (Nûr sûresi, 24/4) Tarihselci bir bakış açısı bu hükmün, Kur’ân’ın nazil olduğu dönemin tarihselliğine uygun bir ceza olduğunu söyleyecektir. Buradan çıkardığı maksat da diğer had cezalarında olduğu gibi caydırıcılıktır. Peki, mevcut hükmün, kendisiyle amaçlanan maksadı gerçekleştirmeyeceğini nereden biliyoruz? Dahası, günümüzde bu maksadı gerçekleştirecek olan cezayı kim, nasıl, neye göre tespit edecektir? Diyelim ki bir ceza takdirinde bulunuldu. Bu cezanın âyetin maksadını gerçekleştireceğinin ve murad-ı ilâhîye uygunluğunun bir kriteri var mıdır? Tespit edilen ceza suçun önlenmesine aynı derecede hizmet edecek midir, suçlunun adil bir ceza almasını sağlayacak mıdır?
Bütün bu sorulara tatmin edici cevaplar bulmak hiç de kolay değildir.
Sünnet Anlayışı
Tarihselciler Kur’ân’a edebi ve felsefi bir metin gibi yaklaşır ve onu istedikleri gibi yorumlayabileceklerini düşünürler. Belki bazıları meseleye böyle bakmaz. Bir yöntem izlediklerini iddia ederler. Fakat tarihselcilik ve hermenötik esas alındığında, lafızda mündemiç olmayan ve hatta lafızla çatışan anlamları Kur’ân’a atfetmek mümkün hâle gelir. Kur’ân’ın, vahyin, ilâhî ve evrensel oluşu hakkındaki açıklamalarını dahi yeterince dikkate almayan bir anlayış, Allah Resûlü’nün (s.a.s) beyanlarına, sahabenin kavillerine, ulemanın yorumlarına yeterince itibar eder mi?
Tarihselciler açısından Sünnet’in en önemli faydası, âyetlerin nazil olduğu tarihsel bağlam hakkında bize sunduğu verilerdir. Zira âyetlerin anlamlarını ancak bu bilgiler sayesinde doğru anlayabileceğimizi iddia ederler. Yoksa onlar, Allah Resûlü’nünün (s.a.s) kavlî ve fiilî sünnetine âyetleri tebyin etmesi (açıklaması) açısından yeterince önem atfetmezler. Bu tespit, sahabe sözleri hakkında da geçerlidir.
Ne var ki Hz. Peygamber’in (s.a.s) bir vazifesi tebliğ ise diğeri de tebyindir. Cenâb-ı Hak, “İnsanlara, kendilerine indirileni açıklaman ve onların da üzerinde düşünmeleri için sana bu Kur’ân’ı indirdik.” (Nahl sûresi, 16/43-44) kavl-i kerimiyle Kur’ân’ı açıklama vazifesini Allah Resûlü’ne vermiştir, sosyal ve kültürel durumlara değil. Allah Resûlü de (s.a.s) kavlî sünnetiyle ahkâm âyetlerini beyan etmiş, yani yer yer bunlara kayıtlar ve sınırlamalar getirmiş, kapalı ve muğlak ifadeleri açıklamış; hem de fiilî uygulamalarıyla bunların toplumsal hayatta nasıl tatbik edileceğini bizatihi göstermiştir. Bütün bunları dikkate almayan bir yorumlama metodunun meşruiyetinden emin olunabilir mi?
Kur’ân hükümlerine aykırı içtihatlar yapılabilir mi?
Kur’ân’da sadece inanç ve ibadetlere dair hükümler yer almaz; bunların yanı sıra evlenme, boşanma, ticaret, alış veriş, miras, şahitlik, örtünme, yetimlerin himayesi, suç ve cezalar, devlet yönetimi gibi konulara dair de düzenlemelere ve hukuka kaynaklık teşkil edebilecek temel ilke ve kurallara yer verilir. Ne var ki tarihselci bakış, muamelat alanını ilgilendiren hükümlerin bağlayıcılığını nüzul toplumuyla sınırlar. Dolayısıyla bu âyetlerin lafzî delaletlerine aykırı hükümler verilebileceğini söyler ve fiilî olarak da bu tür örnekler ortaya koyar. Peki Kur’ân böyle bir içtihat yöntemine nasıl bakar?
Kur’ân, onlarca âyet-i kerimede Müslümanları kendisine tâbi olmaya çağırır, ilâhî ahkâma aykırı hüküm verenleri de şiddetle zemmeder. Meselâ Mâide sûresinde ardı sıra gelen âyetler, Allah’ın indirdiği hükümlerle hükmetmeyenleri “kâfirler”, “zalimler”, “fasıklar” olarak isimlendirir. (Mâide sûresi, 5/44, 45, 47) Başka bir âyet-i kerime, Allah ve Resûlü’nün hükmü bulunan bir konuda, müminlerin seçim hakkı olamayacağını ifade eder: “Ne mü’min bir erkek ne de mü’min bir kadın için Allah ve Resûlü bir şeyi hükmettiği zaman işlerinde hiçbir muhayyerlik hakkı yoktur.” (Ahzâb sûresi, 33/36)
Yahudiler hakkında nazil olan şu âyet-i kerime de aynı noktaya işaret eder: “İçinde Allah’ın hükmü bulunan Tevrat yanlarında olduğu hâlde, seni nasıl hakem yapıyorlar? Sonra da bunun ardından yüz çeviriyorlar? Onlar iman etmiş kimseler değillerdir.” (Maide, 5/43) Dikkat edilecek olursa burada Yahudilerin kınanmasının sebebi, kendi kutsal kitaplarında hükmü bulunan bir meseleyi Allah Resûlü’ne sormalarıdır. Yahudilerin Cumartesi avlanma yasağını çiğnemeleri neticesinde nasıl kötü bir akıbete uğratıldıklarını bize haber veren de yine Kur’ân’dır. (Bakara sûresi, 2/65-66)
Daha önce de ifade ettiğimiz üzere modernistlerin ve tarihselcilerin, Kur’ân hükümlerinin tarihselliğine hükmetmelerinin veya manası açık âyetleri zorlama tevillere tâbi tutmalarının önemli bir sebebi, onları “modern aklın” kabul edebileceği bir yoruma kavuşturmaktır. Bu tavrın özü itibarıyla Cahiliye döneminde müşrikler tarafından Allah Resûlü’ne yapılan şu tekliften bir farkı yoktur: “Bize başka bir Kur’ân getir ya da bu getirdiğin Kur’ân’da biraz değişiklik yap, güncelle.” (Yunus sûresi, 10/15)
Hâsıl-ı kelam, hermenötik ve tarihselcilik metodu beşerî metinleri anlama ve yorumlama faaliyetinde işe yarayabilir, hatta doğrudan Allah’ın sözü olarak görülmeyen İncil ve Tevrat’a uygulandığında da verimli olabilir fakat Kur’ân’a uygulanmaya kalkıldığında en büyük itiraz başta Kur’ân’ın kendisinden gelir ve dolayısıyla meşruiyet sorunu yaşar.
Kaynak: Tr724
***Mutluluk, adalet, özgürlük, hukuk, insanlık ve sevgi paylaştıkça artar***
