DR. YÜKSEL NİZAMOĞLU | YORUM
Osmanlı tarihi birbirinden çok farklı inanç, dil ve ırka sahip olan toplulukların birlikte yaşadığı bir dönemdir. Bu çeşitlilik özellikle bazı şehir ve bölgelerde daha açık bir şekilde görülmektedir.
Bunlardan birisi de Yanya şehri ve Yanya merkezli olarak oluşan vilayettir. Yanya ve etrafındaki bölge, farklı unsurların yüzlerce yıl varlığını devam ettirdiği bir yer olarak birlikte yaşama kültürü yönünden incelenmeyi hak etmektedir.
AMANNAME İLE FETİH
Yanya’daki dini ve kültürel farklılığa rağmen Osmanlı egemenliği altında bölge halkı zaman zaman problemler olsa da yüzlerce yıl birlikte yaşamayı başarmışlardır. Ayrıca dini kurumlar ve kurdukları okullar, kimliklerini korumalarına imkân sağlamıştır.
Bu çeşitliliğin izleri, Yanya’nın meşhur “Rum mekteb-i kebiri” olan Zosima (Zosimea) Mektebi’nde ve bu okulda eğitim alan pek çok kişide görüldüğü gibi Yanya, Osmanlı tarihine Yanyalı Esat Efendi, Ulah kökenli Manaki kardeşler ve Rum kökenli Sava Paşa gibi çok önemli kişileri hediye etmiştir.
Günümüzde Yunanistan ile Arnavutluk sınırında, Miçikeli (Mitsikeli) Dağı’nın eteğinde, Yanya Gölü’nün batı sahilinde ve deniz seviyesinden 520 metre yükseklikte bulunan Yanya hem Osmanlı döneminde hem de Yunanistan’a geçtikten sonra vilayet merkezi olmuştur. Osmanlı topraklarına katılmadan önce Yanya’nın etnik yapısı Rumlar, Ulahlar ve Arnavutlardan oluşmuş ve yüzlerce yıl bu demografi korunmuştur.
1430’da Selanik’i fetheden Rumeli Beylerbeyi Sinan Paşa Yanya’ya doğru harekete geçmiş; Sinan Paşa ve II. Murat Yanya halkına teslim olmalarını isteyen birer name göndermişlerdi. Namede “aman diledikleri taktirde halkın malına mülküne dokunulmayacağı, şehrin yağma edilmeyeceği, dini inançlarında serbest olacakları, esir alınmayacakları, çocuklarının devşirme olarak kaydedilmeyeceği” belirtilmekteydi.
Yanya Fethiye Camii
Yanyalıların bunu kabul etmeleri üzerine Yanya, Osmanlılara teslim edilmiş (9 Ekim 1431) ve halk, bu imtiyazlar sayesinde Bizans devrinde olduğu gibi otonom yönetim şeklini korumuştur. Sinan Paşa tarafından yazılan namede, Osmanlıların “zimmî” statüsünü kabul eden gayrimüslimlere tanıdıkları haklar açıklanmıştır. Buna göre; “Yanya halkının malına mülküne dokunulmayacak, dini inançlarında serbestlik tanınacak, Başpiskopos Bizans devrinde olduğu gibi yargı yetkisini devam ettirecek, şehir yağmalanmayacak, halk esir alınmayacak ve çocuklar devşirilmeyecekti”.
Bu uygulama İslam hukukunda yer alan zimmi statüsü çerçevesinde yapılmış ve aman verilen Yanya halkı yedi ay önce fetih yoluyla Osmanlı egemenliğine katılan Selanik’ten farklı olarak imtiyazlı bir statü elde etmiştir.
Yanya Gölü…
Yunanca bir kroniğe göre Yanya’yı temsilen giden bir heyet şehrin anahtarını Selanik’in dışında “Kilidi (Kleidi)” denilen bir yerde teslim etmişler ve Sultan, on sekiz Türk askerini heyetle birlikte şehri teslim almak üzere göndermiştir. Yine kronikte bu askerlerin bir ayin sonrasında Grek kızlarıyla evlendikleri anlatılmaktadır.
Şehre giren bu askerler de “Turkopalukon” denilen yerde evler inşa ederek yeni bir mahalle kurmuşlardır. Bu durum Yanya’nın Osmanlı yönetimine geçişini kolaylaştıran önemli bir faktör olduğu gibi I. Carlo Tocco’nun çocuklarından bazıları da Müslüman olmuşlar ve bunlardan Karlozadeler (Karlızadeler) Osmanlı kumandanları arasında yer alarak Karlova ve Üsküp’te camiler inşa ettirmişlerdir.
Yanya Gölü ve Mitsikeli Dağı
1564 tarihli deftere göre mirliva hassı olan Yanya’da 36 Hıristiyan mahallesine karşılık sadece 1 Müslüman Mahallesi bulunmaktadır. Müslüman cemaat 50 hane ve 8 müceredden, Hıristiyanlar ise 1.195 hane ve 134 mücerredden oluşmaktadır. Fetihten yüz yıldan fazla bir süre geçmesine rağmen Yanya’da Müslüman nüfusun azlığı ve Hıristiyanların fazlalığı dikkat çekmektedir. Bu dönemde Yanya’da Musevi nüfusa ait bir kayıt yoktur. 1579 yılında ise 4.115 Hıristiyan, 265 Müslüman ve 170 neferlik Yahudi nüfus bulunmaktaydı.
Bu durum fetihten sonra Yanya’nın demografik yapısına Yahudilerin de eklendiğini göstermektedir. “Romaniyot” denilen bu Yahudiler Eflak bölgesinden gelmeleri nedeniyle Sefarad Yahudilerinin konuştuğu Ladino veya İbranice yerine İbrani alfabesiyle yazdıkları “Yevanik” denilen Yunancanın bir lehçesini konuşmaktaydılar.
SONRAKİ DEĞİŞİM
1600-1611 yılları arasında Larisa ve Tırhala Metropiliti’nin liderliğinde çıkan isyan sonrasında “amanname” ile Epir halkına tanınan hak ve imtiyazlardan bazıları kaldırılarak Müslüman halkın göçü teşvik edilmiştir. Kale içindeki Hıristiyan halk da çıkarılarak sadece Müslümanlar ve Yahudiler kalmıştır. Hıristiyan halkın önemli bir kısmının başta Korfu adası olmak üzere Adriyatik’teki adalara yerleşmeye başlamaları ve bir kısım Hıristiyanların da Müslüman olmalarıyla bölgenin nüfus yapısı önemli değişiklikler göstermiştir.
İmtiyazların kaldırılması sonrasındaki değişiklikler, şehre 1674’te gelen Evliya Çelebi’nin gözlemlerine de yansımıştır. Onun tespitlerine göre; kale içinde 4 Müslüman mahallesi, kale dışında ise 18 Müslüman, 14 Hıristiyan, 4 Yahudi ve 1 Çingene mahallesi yer almaktaydı. Şehirde; 29 cami ve mescit, 6 medrese, 1 imarethane, 11 sıbyan mektebi, 7 tekke, 3 han, 2 hamam, 4.000 ev ve 1.900 dükkân bulunuyordu.
Sultan II. Abdülhamid’İn cülusunun 25. Yıldönümü münasebeti ile inşa olunan çeşme ve saat kulesi.
Bu tespitler, şehirde artık Osmanlı siyasi ve sosyal hayatını yansıtan kurumların mevcut olduğunu dolayısıyla eski imtiyazının kalmadığını göstermektedir. Bundan sonra Müslümanların sayısı artmış, esnafın artışıyla loncalar kurulmuş ve şehir kale dışına doğru genişlemiştir. Ancak Müslümanların nereden geldiğine dair bilgi yoktur. Tahminler, Balkanların diğer yerlerinden ve özellikle Arnavutluk’un dağlık bölgelerinden şehirlere göç olduğu şeklinde olup bir kısmının da din değiştiren yerel ahaliden oluştuğu şeklindedir.
Yanya Saat Kulesi’nin Bugünkü Görünümü
XVIII. Yüzyılda Yanya’da Yanyalı Esad Efendi (ö. h. 1143/m. 1731) ismi dikkat çekmektedir. Onun en önemli yönü, çalışmalarında Yanya’nın çok kültürlü yapısını tam olarak yansıtmasıdır. Yanya’da dünyaya gelen ve eserlerinde “Yanyavî” nisbesini kullanan Esad Efendi, ilk eğitimini Yanya’da almış ve İstanbul’daki medrese eğitimi esnasında mantık ve felsefenin yanında matematik ve astronomi öğrenmiştir.
Çeşitli medreselerde müderrislik yaptıktan sonra da Galata kadılığına tayin edilmiştir. Devrin alimleri tarafından “muallim-i salis” ve “devrin Farabisi” denilen Esad Efendi’nin bu başarısında Arapça ve Farsçanın yanında Grekçe ve Latince bilmesi önemli bir rol oynamıştır. Grekçeyi Yanya’da öğrenen Esad Efendi, Latinceyi de İstanbul’da öğrenmiştir.
Çok kültürlü bir şehir olan Yanya’da doğması ve ilk eğitimini burada alması ona büyük bir avantaj sağlamış ve Selanik metropoliti İonnis Kuttinius’un (ö. 1658) şerhlerini esas alarak Aristotales’in Fizika ve Organon’unun ilk dört kitabını tercüme etmiştir. Esad Efendi’nin bu çalışmaları Osmanlı’daki Müslüman ve Rum Ortodokslar arasında entelektüel alandaki etkileşimi göstermesi yönüyle önem taşımaktadır.
Zosimea Pedagoji Akademisi
Yanya’nın, 1864 Vilayet Nizamnamesi ile sınırları yeniden belirlenmiştir. Bu Nizamname çerçevesinde 1867 yılında vilayet merkezi olması kararlaştırılan Yanya; Yanya, Berat, Ergiri ve Preveze sancaklarından oluşmakta ve 14 kaza, 1 nahiye ve 1.597 köyden meydana gelmekteydi. Yanya’da vilayet idare meclisinde doğal üye olan müftü ve metropolit dışında seçimle belirlenen beş üyeden ikisinin Müslüman ve bir Yahudi üyenin de yer aldığı üç gayrimüslim olması vilayetin demografisini yansıtması bakımından önemlidir.
Zosimea Kütüphanesi
1892 yılında Yanya vilayetinde; 92 cami, 45 tekke, 68 kilise, 3 havra bulunmaktaydı Yanya ve kazalarında ruhani reisler olarak Yanya, Aydonat, Filat, Maçova, Ergiri, Pogon, Premedi, Berat, Loros, Preveze, Avlonya metropolitlikleri ve Koniçe episkoposluğu vardı. Yahudi cemaatinin dini lideri olarak da birisi Romaniyot diğeri Sefaradlara ait olmak üzere iki sinagogun bulunduğu Yanya merkezinde bir haham bulunmaktaydı.
Yanya ahalisi Müslüman, Rum, Ulah ve Arnavut Ortodoks Hıristiyan ile az sayıda Yahudilerden meydana gelmekteydi. Müslümanların tamamına yakınını Arnavutlar oluşturuyordu. Yanya’nın şehir merkezi, Maçova ve Koniçe kazalarının ahalisi İslam, Ulah ve Rum, diğer kazaların ahalisi ise Arnavut ve çoğunluğu İslam’dı. Hıristiyan Arnavutlar, Arnavutların toplam nüfusunun üçte birini oluşturmaktaydı. Vilayet genelinde ise Gayrimüslimler çoğunluktaydı (%56,3). Yanya vilayeti Osmanlı egemenliğinin sonuna kadar, Rumların önemli bir nüfusa sahip oldukları bir bölge oldu. Yanya Rumları, ticaret yönüyle öne çıkmışlar ve Rusya’ya kadar dağılmışlardı.
Abdülhamit devrinde Yanya
Yanya şehir merkezinde yaşayan ve Yunanca konuşan, “Turkojaniniot” denilen bir grup vardı. Ancak bu kişiler Türkçe-Yunanca karışımı bir dil kullanmaktaydı. Alman araştırmacı Strauß; Renda, Emin Aga, Derbentçi gibi köklü ailelerin XVII. Yüzyıl başında İslam’ı kabul etmiş sipahilerin çocuğu olduğu görüşündedir. Yunan tarihçiler de Yanya’da Anadolu kökenli çok az aile olduğunu ifade ederler.
Yanya’nın demografik yapısı 1877 ve 1908’de vilayeti temsilen seçilen mebuslarda da açıkça görülmektedir. İlk Meclis-i Mebusan’da Yanya’yı Ali Naki Efendi, Mustafa Bey ve Veysel Bey adlı Müslüman; Lambi Bey, Argiri Kantarcı Efendi ve Nikolas Çanaka adlı üç Gayrimüslim temsil etmiş ayrıca Musevi cemaatinden de Daviçon Efendi Ayan Meclisi’ne tayin edilmiştir.
Yanya İnas Mektebi’nin Açılış Merasimi
1908 meclisine ise Ergiri’den Müfid Bey ve Mamapulo Efendi, Berat’tan Aziz Viryoni Paşa ve İsmail Kemal Bey, Preveze’den Hamdi ve Azmi Beyler, Yanya’dan Konstantin Surlas ve Dimitraki Kinkos Efendiler seçildi. Bu seçimde vilayet merkezi Yanya sancağından hiçbir Müslüman mebus yer almamıştır.
ÖNE ÇIKAN ÖZELLİKLER
Yanya XIX. Yüzyılda eğitim ve kültürel faaliyetler itibariyle canlı bir dönem yaşamıştır. İlk defa bu yıllarda Yanya’da gazete ve dergiler yayınlanmaya başlamıştır. Bunlar içinde en önemlisi 1869 yılından itibaren Türkçe ve Rumca olarak yayın yapan Yanya Vilayet Gazetesi’dir.
Yanya Hamidiye İnas Mektebi öğrencileri
Vilayet matbaasında Türkçe ve Rumca baskı yapılmaktaydı. Bundan sonra hemen hepsi Rumca olmak üzere pek çok dergi ve gazete yayın hayatına atılmış, bu yerel yayınlar Rumların kültürel seviyesinin yükselmesinde ve milliyetçilik düşüncesinin yayılmasında etkili olmuştur. Ayrıca Türkçe ve Arnavutça özel gazeteler de yayınlandığı görülmektedir.
Şehirdeki Ulah Ticaret Mektebi’nin öğretmenleri arasında Osmanlı Devleti’nde ve Balkan coğrafyasında fotoğraf ve sinemanın gelişmesinde önemli rolleri olan Manaki kardeşler de bulunmaktaydı. Yanaki ve Milton Manaki kardeşler Yanya vilayetine bağlı Grebene’nin Avdhela adındaki Ulah köyünde doğmuş ve daha sonra Yanya’da bir fotoğrafçı dükkânı açmışlardı. Daha sonra da Manastır’da fotoğrafçılık ve film faaliyetlerine devam etmişlerdir. Çektikleri film ve fotoğraflar arasında Manastır’da II. Meşrutiyetin ilanı, Sultan Reşad’ın Rumeli seyahati gibi önemli olaylar da yer alacaktır.
Kuşkusuz Yanya’nın en önemli eğitim kurumu “Rum Mekteb-i Kebiri” denilen Zosima Mektebi’ydi. 1828 yılında Yanya’da tüccar ailesi Zosimas kardeşlerin finanse ettiği Zosima (Zosimaia-Zosema) Okulu açılmış ve kısa zamanda şöhreti Yunanistan’a kadar yayılmıştır.
Bu okul öğrencilerine hem çağdaş dünyanın gerektirdiği bilgileri öğretmiş hem de bağımsızlık düşüncesini aşılamıştır. Eğitim ve öğretim yöntemleri ile de kendisinden sonra kurulan okullara örnek oluşturmuştur. Zosima Mektebi sadece Rumlara hitap etmeyip Müslümanların da rağbet ettiği bir okuldu.
Nitekim yıllar sonra Arnavut milli hareketinin liderlerinden olacak İsmail Kemal 1855’te bu okulu birincilikle bitirmiş ve buradaki öğrenimi sırasında İtalyanca, Rumca ve Fransızca öğrenmiştir. Zosima Mektebi sadece Rum milliyetçiliğinin değil Arnavut milliyetçiliğinin de geliştiği bir okul olmuştur.
Fraşeri kardeşler (Şemseddin Sami ve Naim Fraşeri), Davut Borici, İsmail Kemal Bey, Yusuf Tabaku, Hodo Sokoli, Avlonyalı Ferit Paşa ve Abidin Paşa (Dino) bu okuldan mezun olmuşlardı. Hatta idadilerin ilk açıldığı yerlerden birisinin Yanya olması da önce İsmail Kemal’in layihasında sonra da Safvet Paşa’nın “Mekteb-i Sultani derecesinde” bir okul açılarak Zosima ile rekabet edilmesi teklifine dayanıyordu.
Kuşkusuz Yanya’da doğan Rum kökenlilerden bahsedilmesi gereken önemli bir kişi de Sava Paşa’dır. Babasıyla aynı ismi taşıyan Sava Paşa, Mekteb-i Tıbbiye’de okusa da adli ve idari görevlerde bulunmuş; mutasarrıflık ve Osmanlıcılık anlayışına katkı sağlayabilecek bir kurum olarak düşünülen Mekteb-i Sultani’nin (Galatasaray Mektebi) müdürlüğünü yapmıştır.
1876 Kanun-i Esasi’sinin hazırlık çalışmalarında da bulunan Paşa, 1877’de Kıbrıs’ın da bağlı olduğu Rodos merkezli Cezayir-i Bahr-i Sefid valisi olarak tayin edilmiş, 1878 yılında da Nafia Nazırı olmuştur. 1879’da Hariciye Nazırı yapılmış ve son görevi Girit valiliği olmuş ve Paris yakınlarındaki Neuilly’de vefat etmiştir.
Görevlerindeki başarısı yanında onun en önemli yönü İslam hukuku üzerine çalışmalar yapan nadir Osmanlı tebaası gayrimüslimlerden olmasıdır. En önemli eseri iki ciltlik “Étude sur la théorie du droit musulman” adlı kitaptır (Paris, 1892). Eserde İslam hukukunun oluşumu, müçtehitler ve metotları, içtihat kapısının kapanması, insan hakları ve fıkıh usulü gibi konular ele alınmıştır. Osmanlı düşünce dünyasında çok karşılık bulmasa da bu eser için “muhtemelen bir Batı dilinde yazılan ilk kapsamlı Sünni fıkıh usulü kitabı” denilmektedir.
Yanya, Balkan Savaşları sonunda 6 Mart 1913’te Yunan ordusuna teslim oldu. Sonrasında vilayeti oluşturan Yanya ve Preveze sancakları Yunanistan egemenliğinde kalırken Ergiri ve Berat yeni kurulan Arnavutluk devletine bırakıldı.
Yanya ve Preveze sancaklarında yaşayan Müslümanlar Lozan Antlaşması gereğince mübadeleye tabi tutularak Türkiye’ye gönderildiler. Mübadele din esaslı yapıldığından Yanya mübadilleri; az sayıdaki Türk, Arnavut ve Helen kökenli Müslümanlardan oluşmaktaydı. “Çiftçi-bağcı ve zeytinci” olarak tanımlanan Yanya ve Preveze mübadillerinin toplamı 55.000 olup Antalya ve Silifke civarına yerleştirilmişlerdir.
Kaynaklar: BOA (Osmanlı Arşivi): BEO, DH. TMIK, DH. MKT, HR. SYS, MF. MKT; Yanya Salnameleri, Maarif Salnameleri, Delilbaşı, M. (1987), Selanik ve Yanya’da Osmanlı Egemenliğinin Kurulması, Ankara: TTK; Evliya Çelebi Seyahatnamesi (1928), İstanbul, Orhaniye Matbaası, C. 8; Akpınar, M. (2016), “Bir Osmanlıcılık Örneği Olarak Sava Paşa”, Trakya Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 2016, S. 11, s. 147-184; Aydüz, Salim (1999): “Yanyavî Esad Efendi”, Yaşamları ve Yapıtlarıyla Osmanlılar, İstanbul: Yapı Kredi, C. 1, s. 420-421; Kiel, M. (2013), “Yanya”, DİA, İstanbul, 2013: C. 43, s. 317-321; Saydam, B. (2020). “Manaki Kardeşler: Balkanların Hafızası”, Osmanlı’da Sinematografın Yolculuğu, İstanbul, Küre Yayınları, 2020, s. 74-87; Strauß, J. (1995), “Das Vilayet Janina 1881-1912-Wirtschaft und Gesellschaft in einer “geretteten Provinz”, Türkische Gesellschafts und Sozialgeschichte von 1071 bis 1920, Wiesbaden: Harrasowitzt Verlag.
Anahtar Kelimeler: Yanya, Rumlar, Arnavutlar.
Not: Bu yazı, Çağlayan Dergisi’nin düzenlemiş olduğu sempozyumda sunulan tebliğin özetlenmiş şeklidir.
Kaynak: Tr724
***Mutluluk, adalet, özgürlük, hukuk, insanlık ve sevgi paylaştıkça artar***
