İstiklal Mahkemeleri ve Pontos Rumları

Tamer ÇİLİNGİR*

İstiklal Mahkemelerinin kuruluş amacı düzenli ordunun kurulmasını ve yaşamasını sağlamak için asker kaçakları sorununu çözmekti. Kısa süre sonra ise mahkemelerin yetkileri vatana ihanet, casusluk, ayaklanma gibi maddeleri de kapsayacak şekilde genişletildi.

Aybars’a göre 1920-1922 yılları arasında 59 bin 164 sanık birinci dönem İstiklal mahkemelerinde yargılanmış, bu sanıklardan 11 bin 744 sanık aklanmış, 4 bin 168 sanık çeşitli hapis cezalarına çarptırılmıştır. 1920 yılı ocak ayından 1922 Temmuz ayına kadar geçen sürede çeşitli istiklal mahkemelerince verilen idam kararı 1054’tür.

Sürekli bu mahkemelerin adalet dağıttığından dem vuran ve çok az insanın idam edildiğini söyleyen doktora tezini İstiklal mahkemeleri üzerine yapan Ergün Aybars’ın yaptığı bu hesaba göre geride kalan 42 bin 198 sanığa ne olmuştur?
Bilmiyoruz!

300.000 KAÇAK ASKER
1918 yılında Mondros Mütarekesini imzalayarak 1.Dünya Savaşının mağlubu olan Osmanlı zaten bu mütareke sonucu ordularını dağıtıp silahlarını teslim etmeyi kabul eder.

Öte yandan savaşın galipleri açısından geride kalan Osmanlı topraklarında nasıl bir yönetim olacağına dair bir fikir yoktur.

Rusya’da 1917’de gerçekleşen Bolşevik devrim hem Avrupa’da hem de dünyadaki diğer kapitalist ülkelerin politikalarını yeniden gözden geçirmelerine sebep olur. Osmanlı da bu durumun farkındadır ve Mondros’ta altına imza atmasına rağmen silah bırakmak yerine geride kalan Hristiyan Rumları sürgün ederek ya da yok ederek tüm nüfusu Müslüman olan bir devlet olarak varlığını sürdürmek niyetindedir. Ancak halk savaşmak istemektedir, 1918 yılında Türk ordusunun asker kaçağı sayısı 300 bin idi.

EVİNİN YAKILMASI VE AİLESİNİN SÜRGÜN EDİLMESİNE

Diğer İstiklal Mahkemeleri gibi Amasya İstiklal Mahkemesi de binlerce asker kaçağının evinin yakılıp ailesinin sürgün edilmesine karar verdi. Değnekle darp, pranga-bend ve kelepçe-bend en çok verilen cezalardandı.

Mecliste yapılan bazı görüşmelerde ev yakma cezaları eleştirilince bu cezanın yerini ‘suçun tekrarlanması durumunda idamına karar verilmesine’ dönüştürüldü.
Böylece asker kaçakları zorla yeniden silah altına alınıyor ve köy baskınlarında, kilise yakmalarda, cinayetlerde en öne sürülüyorlardı.

PONTOS’TA İSTİKLAL MAHKEMELERİ

Pontos’ta kurulan İstiklal Mahkemeleri değişik tarihlerde değişik adlarla anılmıştır. Sivas İstiklal Mahkemesi, Samsun İstiklal Mahkemesi adlarıyla anılsalar da çalışma alanı Amasya’da olduğu için bu iki mahkemenin adı birçok belgede Amasya İstiklal Mahkemeleri olarak geçer. Samsun İstiklal Mahkemesi Pontos Rum Ayaklanması’na katıldıkları gerekçesiyle 485 kişiyi ölüm cezasıyla cezalandırmıştır.

Ankara İstiklal Mahkemesi tarafından haklarında ölüm cezası verilenlerin 28’i Rum ve Ermeni’dir.

MERZİFON KOLEJİ DAVASI

Merzifon Koleji Pontos Rum Soykırımını savunanlar açısından en çok dile getirilen bir okuldur. O tarihte dünyada eşi benzeri olmayan dört dilde eğitimin yapıldığı, kütüphanelerinden botanik bahçelerine ve laboratuvarlarına kadar modern bu okulun öğretmenleri, öğrencileri İstiklal mahkemesi kararlarıyla idam edilirler.

İSTİKLAL MAHKEMESİ KARARI
Icab-ı keyfiyet bi’l-müzakere: Memalik-i devlet-i aliyeden bir kıtayı Pontus namı altında ayırarak hükûmet teşkili maksadıyla teşkil eden Pontus cemiyetlerinden Merzifon’da Amerikan Koleji’nde tesis edilen şubenin reisi Kuyumcuoğlu Teoharidis, azadan Çakalof Grigori, Haralambos Yuvanaki, Yorgi Lambryanos, Anastas Simonaki ve Simon Ananyadi ve Protestan Vaizi Yakof oğlu Pavlosi, Bıçakçıoğulları’ndan Kosti oğlu Anisti ve Nazar oğlu Ru- pen, Artin oğlu Ardaşes, İstefan oğlu Artin, Ohan oğlu Mihran nam eşhas- dan Teoharidis, Çakalof, Haralambos, Yorgi, Anastas, Simon ve Vaiz Pavlos’un marrü’z-zikr Pontus Cemiyetini teşkil ile talebelere âmal-i Yunaniye’yi talim ve hükûmetin mevcudiyetine kasd etmek üzere çeteler teşkil eyledikleri ve bunlardan Vaiz Pavlos’un mezkûr mektebin Türkçe muallimi Zeki Efendi’nin katlinde dahi medhaldar olduğu ol babdaki evrak-ı tahkikiye mündericatı ve Pontus Kulübü derununda zühur eden risaleler ve zabıtnameler hulasası ve elde edilen mektuplar mealinden anlaşılmakla merkumûndan derece-i cürmlerine nazaran Teoharidis, Haralambos, Yorgi, Anastas, Simon ve Vaiz Pavlos’un sal- ben idamlarına ve Çakalof’un dahi on beş sene müddetle küreğe vazına ve müddet-i mahkûmiyetini Malatya Hapishanesinde ikmaline ve diğeri Anesti, Rupen, Ardaşes ve Artin ve Mihran’ın dahi şüpheli eşhasdan olmak itibariyle seferberlik hitamına değin Bitlis Hapishanesinde tevkiflerine ve diğer maznunun aleyhim vadi-i firarda bulunan Statirapulos ve Kazancı oğlu ve Mimo oğlu ve Sinoblu Avirinos ve Tohomof ve Boyacıoğlu Santral Sigor Zigorido, Yuvanis Kantarcıoğlu, Yani Dimitriyadis. Anastas Tarakçıoğlu ve Aslen İnebolulu Papadapolus, Bestekar Serinidis, İstadyadisi ve Saramasi, Pembepen- dis, Savas Teodaridis, Ayakimidis’in dahi merkumûnun efalinde müşarik ve medhaldar bulundukları kezalik esbabı ve delail-i mezkûre ile sabit olduğundan bunlarında idamlarına ve bilcümle emval ve emlaklerinin müsaderesine vicahen ve gıyaben bi’l-ittifak karar verilmiştir.

12 Eylül 337
Aza (Sinop) Aza (Bursa) Reis (Canik Mebusu) (1921)

PONTUS CEMİYETİ MERKEZ UMUMİYESİ DAVASI

Nikos Kapetanidis (Rize 1889, Amasya 1921) Pontoslu Rum gazeteci ve gazete yayıncısı. Nikos Kapetanidis Pontos’un ünlü isimlerinden biriydi.

Trabzon’da bir Rum okulunu okuduktan sonra yine Trabzon’daki Trabzon kolejine devam etti. 1910 ile 1911 yıllarında yayıncı arkadaşı Philos Ktenidis’in dergisi ‘Epitheorisi’ de yazarlık yaptı. Sonra kendisinin kurduğu Epochi gazetesiyle eğitim sorunlarını, özellikle Rumca eğitim veren yerel okulları dile getiren araştırma ve yazılar yayımladı. Rumca eğitimin Patrikhane ve dini otoriteler tarafından kontrol edilmesine karşı çıktı.

Bunların yanı sıra Pontos’ta resmi devlet görevlilerinin vahşeti ve sivillere yönelik katliamlarla ilgili yazılar yayımladı. Katliamları yapanların isimlerini mevkilerini de anlatıyordu yazılarında.

20 Mart 1920 tarihinde onunla görüşen Topal Osman Rumlara yapılanları yazmamasını istedi, tehdit etti. Ama Nikos Kapetanidis gerçekleri yazmaya devam etti.

5 Mart 1921’de Epochi gazetesinin son sayısı yayınlandı. 10 Mart 1921 günü evinde K. Konstantinidis tarafından yazılan bir mektup bulunduğu iddiasıyla göz altına alındı ve İstiklal Mahkemesi’ne çıkarıldı.

Diğer 68 Pontoslu yurtseverle birlikte idamına hükmedildi.

İSTİKLAL MAHKEMESİ KARARI
İcab-ı keyfiyet müzakere olunduğunda: Mütarekeden sonra Rum nüfusunun teksiri zımnında Rusya’dan ve diğer yerlerden birçok Rum muhacirini celb ve öteden beri derceyledikleri meblağ-i külliye mukabilinde silah ve cephane tedarik ile çeteler teşkil ve teçhiz ve bir reis ile iki azadan mürekkep bir heyet tarafından idare edilen her köy ve kasabanın nüfus miktarına göre Hazreti İsa millet ve vatanı namına muhalefet edenler hakkında hüküm vermek üzere bir reis ve dört azadan mürekkep gizli mahkemeler teşkil ve yirmi yaşından yukarı kişileri silah tedarikine mecbur tutup fakir olanların silahlarını dahi metropolit hanelerce temin ve Rum milliyetçiliğinin canlandırılması ve milli menfaatlerin tüm savunma araçlarını hazırlayarak hükümetin kuvvetli olduğu zaman ve yerlerde sakin davranıp fırsat oluştuğunda zaten hazır bulunan teşkilatla derhal faaliyete geçerek Osmanlı Devleti’nden – Zonguldak’tan Batum’a kadar olan sahili ve Trabzon, Ordu, Giresun, Canik, Sinop, Zonguldak, Tokat, Amasya, Çorum, Yozgat ve Sivas’ı içeren – bir bölgeyi siyasi, mali ve fiili teşkilatla “Pontus” adı altında bir cumhuriyet kurma maksadıyla Paris’te Serpante Sokağı’nda 38 numarada tesis ettikleri Pontus Cemiyeti Merkez Umumiyesi’nin merkezi olmak üzere başlangıçta İstanbul’da Galata’da Büyükhan’da ve daha sonra Trabzon’da ve çeşitli yerlerde teşkilat kurarak faaliyete geçtikleri anlaşılan Pontus Komitesi’nin Trabzon Heyet-i Merkeziyesiyle Giresun ve Ordu şubelerinin merkezi ve idare heyeti ve icra heyetinden ve üyelerinden ve faaliyetlerinden bulundukları evrak-ı tahkikiye mündericatıyla hane ve mağazaları ve metropolit hanelerde zuhur eden evrak ve saik ve Paris ve İstanbul’daki merkez umumilerle vuku bulup elde edilen muhaberat dosyalarından ve kendilerinin ikrar-ı müevvellerinden ve hükümet-i mülkiye ve cihet-i askeriyenin tahkikatından ve Giresun Rum Cemaati Ruhani Reisi Vekili Papaz Yakobi ve Meclis-i Cismani Reis Vekili Panosi oğlu Hacı Todor ve refikasının şehadatından ve Samsun Pontus Heyet-i Merkeziyesiyle vuku bulan muhaberelerinden müsteban olan maznunun aleyhimden mevkuf bulunan Trabzon Mebus-ı esbakı ve Trabzon Pontus Heyet-i Merkeziyesi murahhası ve vekil-i siyasisi Kokıriogulları’ndan Yani oğlu Matyos ve müskirat fabrikatörü Akriditiogulları’ndan Yorgi oğlu Aleksi, Epohi gazetesi sahibi Kapudanidiogulları’ndan Lambo oğlu Nikos ve Giresun tüccarlarından Kakulidiogulları’ndan Todor oğlu Yorgi, metropolid katibi Sürmeliogulları’ndan Kaptan Yani oğlu İspir, tüccardan Sürmeliogulları’ndan Kaptan Yani oğlu Yordan, tüccardan Atmacidiogulları’ndan Kosti oğlu Yanko, tüccardan Kılınçoğulları’ndan Pavril oğlu Yorgi, Ordulu Avram Tokadlidis, Hacı Korkor oğlu Paminonda’nın vicahen ve Trabzon metropolidi Hrisantos ve Giresun metropolidi Lavrandiyos, Giresunlu Kaptan Yorgi oğlu Kostantin, Teofidos Aristedos, tüccardan Mavridiogulları’ndan Mihail, Mavridiogulları’ndan Polyodyos, Hacı Lefteryadi Haralambo, Delikari Aristidi, Atmacidi Kosti, Destebaşı oğlu Lazari, Yasotiti Nikola, Yasotiti Leonida, Atmacidi Sava, Mihail oğlu Yorgi, Galoroplos Yorgi, Papas Ayvalıklı Yuvakim, Testeryadis Yanko, Emruz oğlu Todor, Ordu Metropolidi İlyadis Polikaryus, Doktor Tirebolulu Haralambo, Ordu Bank-ı Osmani sabık direktörü Şekeryadis, Dimistoklis Yasfiyadis, Makridis Pavli, metropolit vekili Papaz Papatodor mahdumu Kosti, Doktor Mihalaki Galitos’un gıyaben idamlarına ve işbu gıyaben idama mahkum olanların emval ve emlaklerinin müsaderesine ve diğer maznu-nun aleyhim Giresunlu Keşişoğulları’ndan Panayot oğlu Yanko ve Bakkalzaroyadisogulları’ndan Dimitri oğlu Korkor ve Nakadkusogulları’ndan Yorgi oğlu Aleksi’nin on beş sene müddetle Bitlis Hapishanesinde küreğe konulmalarına ve Giresunlu Tosunoğulları’ndan Haralambos oğlu Papaz Nikola, Muhtar Uzunyorogulları’ndan Simon oğlu Panayot, Terziromanogulları’ndan Yani oğlu Yorika ve Afandulogulları’ndan Sava oğlu Kosti ve Ordulu Doktor Tanasaki ve Ordu sabık reji muhasebecisi Çilingir oğlu Aleko’nun dahi şüpheli kişilerden olmaları dolayısıyla seferberlik hitamına kadar Muş Hapishanesinde tevkiflerine ve el-yevm Trabzon’da bulunduğu anlaşılan Vasiliyus Yovanidis ve Giresun’da oldukları anlaşılan Delekof Hacı Vasil, Kılınçoğulları’ndan Lefter oğlu Yorgi, Haralambo Papadoplu, Papadoplu Apaminonda, Makridi Nikola, Makridi Yanko, Arslan oğlu Borika veledi Sava, Hacı Lefter oğlu Panayot, Çavuş oğlu Hacı Sava, Kunduracı Anesti ve Ordu’da bulundukları anlaşılan Hacı Korkor oğlu Platon ve Çomidi Lamto’nun dahi celblerine vicahen ve gıyaben ve müttefikan karar verilip tefhim kılındı. 28 Eylül 337

Aza (Sinop) Aza (Bursa) Reis (Canik Mebusu) (1921)

Pontos’taki İstiklal mahkemelerine ilişkin TBMM tarafından yayınlanan son belgeler birbirini tekrar eden sayfalarla doludur. Bunun yanı sıra birçok kararın bu belgelerde yer almadığı şüphesi uyandırmaktadır.

Ancak Pontos’ta 1919-1923 yılları arasında Rumlara yönelik işlenen suçlara dair TBMM Gizli Celse Tutanakları başta olmak üzere birçok resmi tarih kayıtları belgelerle doludur.