İlker Cihan BİNER
Gündelik yaşamın gürültüsünde bakış açıları geliştirmek, hayata başka türlü bakabilmek gün geçtikçe zorlaşıyor. Mevcut olanı değiştirmek, dönüştürmek ya da buralardan kopabilmek adına kudretli bağlantıları keşfetmek neredeyse imkansız hâle gelebiliyor.
Güncel olandaki farklı katmanları görebilmek önemli. Başka bir deyişle; keder, üzüntü ya da neşe gibi farklı duygulanım sahalarına bakmak ve kendi varlıklarımıza, ilişkilendiğimiz şeylere dair perspektifler geliştirmenin değerine dair konuşmalara ihtiyacımız var.
‘Hayata hangi konumlardan bakıyoruz?’ veya ‘Nasıl yaşıyoruz?’ gibi soruları sorarken yaratıcı akışlar oluşturmak aynı zamanda politik bir mesele. Zira yaşamda sadece kendi bedenli varlığımızdan ve sosyal çevremizden ibaret değiliz. “İnsan olmayanlar” diyebileceğimiz canlı-cansız varlıklarla iç içeyiz. Bu konumlarla beraber bir dünya tasavvuru ortaya koymanın yollarını düşünmek, etik üzerine daha ciddi bir düşünsel mesaiyi zorunlu hale getiriyor.
İki akışı göz önünde bulundurarak ‘Spinoza’nın Sevinci’, ‘Naturans Serisi-(Yeni Bir Ontolojiye Doğru/Yeni Bir Etik Politik)’, ‘Spinoza: Yeni Bir Hakikat İfadesi’ gibi kitapları kaleme alan, Akdeniz Üniversitesi Felsefe bölümünde dersler veren Çetin Balanuye’ye felsefe ve hayal kırıklığı ilişkisini, yeni materyalizme yöneltilen eleştirileri ve etik ile bağlantılı meseleleri sorduk.
“Felsefe hayal kırıklığı ile başlar.” diyor Flozof Simon Critchley, bu cümlenin sizdeki karşılığı ne olurdu? Ne söylersiniz bununla ilgili?
Critchley’in bu ifadesinin bağlamını tahmin edebiliyorum: İnsana ilişkin anlatılar, öğretiler ya da spekülasyonlar arasında en etkileyici olanı sanıyorum doğumla gelen bir ilk deneyim olarak “ayrılma, parçalanma” ile başlayan bir tür kaygı ve bunun yarattığı hayal kırıklığı olduğuna ilişkindir. Bu anlatı hem epeyce ikna edici hem de üzerinde kuramlar geliştirmek için çok elverişlidir.
Ne var ki, tam da bu nedenle insanın, kendisinin kaçınılmaz bir melankolinin çaresiz kurbanı kalacağı yönündeki düşüncesini çoğaltmıştır. Adeta başlangıca ilişkin bir varsayım, insanı kendisine çivileyerek sürekli tekrar eden bir kâbus gibi yinelenip durmuştur. Bu anlatının kimi dikkate alınabilir unsurları olmakla birlikte, hikâyeyi tümüyle ona indirgeyecek bir aşırılığın ortaya çıktığını düşünüyorum.
Aslen Spinoza-Nietzsche-Deleuze izleği bu hikâyede aşırıya kaçmanın, en az bu tür bir “kaygılı başlangıç” kadar eskiye giden (moleküler düzeyde çok daha eskiye götürülebilir) “içkin arzu”nun güç, devinim, atılım, yaratım, yeninin kurulumu biçimindeki edimlerini gözden kaçırmaya yol açtığını anlatır.
İçkin arzu, bu düşünürlerin sezdireceği gibi, kozmik bir devinim ve güç ifade edişleri akla getirir. İnsan özelinde bir doğum da kaygı deneyimi kadar – belki bunda daha fazla – var olma (existere) ve var kalma çabasının (conatus) eş zamanlı bir ifadesine dönüşür. Yolculuk başlarken duyulan ağlama, nesnel gözlemci açısından yalnızca hüznü akla getiredursun – kaldı ki, kendisi de nesnel bir gözlemci olan ebe ya da hekim açısından ağlama işlerin yolunda gittiğinin göstergesidir – yolculuğun aktörü açısından bir direncin ifadesi olarak da okunabilir.
Arzuyu yaşam boyu sürecek bir eksikliğin (asla doyurulamayacak bir eksikliktir bu) peşindeki çaresiz kederli bir debelenmeye indirgemek, içkin arzunun tüm var olanları bağlayan yaratıcı, üretici, dirençli, çoğaltıcı ve çeşitlendirici kıpır kıpır doğasını göremez hale gelmektir. Öyleyse, sorunuz açısından bakıldığında, felsefenin -içinde hayal kırıklıklarını da barındıran- kozmik arzuyla uyumlu sonsuz bir devinimin tam ortasında sevinçli çabalamanın yollarından ilki olduğunu düşünmek de olanaklıdır.
Yeni materyalizm üzerine çeşitli eleştiriler var. Örneğin; insan olmayanları tartışmanın rehavet yarattığı, insanla ilişkili meseleleri sildiği gibi eleştirilerle karşılaşıyoruz. Siz bu eleştirilere katılıyor musunuz? Öte yandan insan olmayanları ele alırken nasıl bir dikkat geliştirmemiz gerekiyor?
Hiç katılmıyorum. Katılmamakla kalmıyor, bu tür tepkileri uzun sürmüş bir aymazlığı sürdüren homurdanmalar gibi okuyorum. Tam tersine, yeni materyalizmi gecikmiş bir aydınlanma, sezgi gücünde ciddi bir genişleme, nesnel gerçekliğin değişken dili, grameri ve dokusuna daha az yanılgılı eşlik etme çabasının heyecan verici atılımı olarak okuyorum.
Yeni materyalizm, nesnel gerçeklikle yeniden ve bu kez çok daha alçak gönüllü, kibirden uzak, önyargısız bir karşılaşmanın felsefi örneklerini çoğaltmak istiyor. İnsanın da parçası olduğu ama insandan ibaret olmayan bir gerçeklik bu; dışarısı ya da ötesi olmayan bir içkinlik düzlemi; aşkın bir değnekle yönetilmeyen, tüm var olanların sonsuzca bir çeşitlilik içinde karşılaşmaları, etkileşmeleri ve var kalma çabasıyla biçimlenen-biçimleyen autopoietic (otopoetik) bir gerçeklik.
İçkin gerçekliğin aşkın bir kukla oynatıcısı olmadığı gibi, kendi içinde değişmez -adeta mistik bir yasa gibi- mutlak bir yol haritası da yok.
Bu yaklaşımda bizi metafizik bir spekülasyon düzeyine taşıyacak yegâne kabul, Spinoza’da da bulunan, güç kavramının ontolojik arkhê değeridir. Doğa-Tanrı-Gerçeklik-Töz-İçkinlik Düzlemi hep birden eş anlamlı bir “güç ifade edişlerin karşılaşma ortamı”na dönüşür.
İşte yeni materyalizmin “yeni” tarafı da en çok burada belirir: Karşılaşmaların asıl, esas, biricik unsuru olarak uzayda yer kaplayan cisim anlamında bir klasik madde kabulü yerine (bu kabulün öğrettiklerine da az şey borçlu değiliz) her çeşit güç ifade edişin geçici/sonlu birimi ve karşılaşmaların muhatabı anlamına yaklaştırılmak istenen bir madde kavramıdır.
Bu anlamda, madde, vardır ve gerçektir çünkü basitçe gerçekliğin içinde ve aracılığıyla karşılaşmaların eseri ve ifade ettiği güç ölçüsünde nedenidir, etkide bulunur ve etkiye uğrar. Bu açıdan bakıldığında, gerçekliğin dekorunu oluşturan her türden güç birimi yeni bir madde kavramıyla buluşturulmak istenir. Ben de Naturans I: Yeni bir Ontolojiye Doğru ve Naturans II: Yeni Etik Politik adlı kitaplarımda bu tür bir madde kavrayışına iliştirilmek üzere G-Varsa [Güçtendir ancak ve ancak Varsa] teriminden yardım almıştım.
İlk bakışta tuhaf çağrışımlara gebe bu yaklaşım, “içkincilik” ilkesinden ödün vermek istemeyen gerçekçi bir felsefe açısından zorunlu bir uğraktır: Gerçekliği, her türden dışarıdan, öteden, ontolojik aşkınlık katından koparmanın meşru tek yolu “olanı olanla açıklama” yükümlülüğüdür.
Yeni materyalizme karşı homurdanmalar da burada başlar: İnsan bu yükümlülük karşısında kendisini yetersiz, değersiz, varlıklar arasında bir varlık olarak sıradan, pusulasız ve giderek anlamsız bulmakta; kendisine gerçekliğin ötesinden armağan edilecek bir ayrıcalık fikrinin albenisinden kurtaramamaktadır.
Aslen bu tür bir armağan yoktur, hiç olmamıştır. Ne var ki, bu sözde armağanla beslenen iman tüm uygarlığımızı gerçekliğin güç ifade edişlerden ibaret karşılaşmalarına iyi eşlik etmekten alıkoymuştur.
İnsan bu tavrıyla adeta çok kalabalık bir gerçeklik trafiği içinde kendine tanıdığı geçiş üstünlüğünü abartmış, karşılaşmalarının tarafları konumundaki güç birimlerini şu ya da bu gerekçeyle dikkate almamış, sonunda bir gaz tankerine toslayarak infilak etmiş hem kendisini hem de doğal çevresini yıkıma uğratmış kibirli sürücü gibi davranmıştır.
Yeni materyalizmin önemli bir esin kaynağı olduğunu düşündüğüm Manuel De Landa, her güç birimi için geçerli olacak biçimde, bu yeni madde kavrayışının “aktüel” ve “virtüel” güçleri bir arada düşünmeyi salık verdiğini anımsatır. Bir güç birimi olarak ben, karşılaşmalarımın olası muhataplarını tanırken onların benimle karşılaştıkları bu spesifik anda, benim tarafımdan deneyimlenebilen aktüel güç ifade edişlerden ibaret olmadığını aklımda tutmalıyım. Kuşkusuz ben de karşılaştığım şey her neyse, onun o sırada benden etkilenirken deneyimlediği aktüel güçten ibaret değilim.
Hem ben hem de karşılaştığım güç birimi, birbirimize o karşılaşmada ifade edilen aktüel güçlerden, etkilerden, tesirlerden ibaret değiliz; her iki tarafta da başkaca karşılaşmalarda etkin olacak “virtüel” güç olanağı kendisinde saklı, olası, tüketilmemiş olarak kalır.
Şimdi, sözgelimi, iklim, çevre, pandemiler gibi sorunlar ya da beşerî zulümler açısından bakıldığında, insanın karşılaşmalarında bu tür bir bilgeliği dikkate aldığını söyleyebilir miyiz?
Anti-gerçekçilik öyle bir aşamaya ulaşmıştır ki, insan zihninden bağımsız bir gerçekliği düşünmek bile sıradan bir vesvese gibi algılanır hale gelmiştir. İnsan, karşılaşmalarının muhatabı olarak ayırdına vardığı unsurları o karşılaşmada kendisine açık (deneyimlenebilir) olandan ibaret sayma yanılgısını tam gaz sürdürmüştür. Biyosferindeki çeşitliliği azaltan, türleri tüketen, inorganik maddeyi ve onun “virtüel” etkide bulunma ve etkiye uğrama güçlerini hepten gözden çıkaran bu tavır kuşkusuz kendi türünün üyeleri de söz konusu olduğunda aynı ölçüsüzlük ve ihtiyatsızlığı sürdürmektedir. Dolayısıyla, yeni materyalizm ve yeni ontoloji soruşturmaları doğası gereği daha en başta “etik” ve “politik”tir aynı zamanda.
Bu türden vurguları basitçe aşkıncı ya da yarı aşkıncı bir ahlak metafiziğinin göklerden gelen ilahi bir “ölçülü ol” buyruğuyla karıştırma eğilimi olduğunu gözlemliyorum. Ne benim çalışmalarımda ne de bildiğim kadarıyla yeni materyalizm, yeni gerçekçilik ya da spekülatif gerçekçilik yazarlarında böyle bir gizemli buyruktan falan söz eden var. Benim felsefede izlediğim program açısından, Spinoza’nın mühründeki “caute” (temkinli ol) tembihinin ilahi bir buyruğun gereğini yapmakla uzaktan yakından ilgisi yok. Tersine, her varlık (GVarsa) için kendi sonlu/sınırlı var kalımının olanaklılık koşulu, karşılaşmalardan ibaret bu “bir” ve “aynı” gerçeklik içinde karşılaştıklarını ancak bu türden bir ihtiyatla kavrayabilmektir. Kuşkusuz, bu kavrayışın önemi etkide bulunma ve etkiye uğrama çeşitliliği fazla olanda daha fazla (diyelim bir sincap), etkide bulunma ve etkiye uğrama çeşitliliği daha az olanda (diyelim bir taş parçası) daha azdır. Öyleyse, -bu bir derece farkı da olsa- insan için epeyce önemli bir kavrayıştan söz ediyor olmalıyız.
Tekrar etmekte fayda var: Yeni materyalizm ya da yeni gerçekçilik soruşturmalarından devşirilecek bir tür “ölçülülük” ya da “bilgelik” tavsiyesi insan için gerçekliğe daha az yanılgılı eşlik etmenin zorunlu koşuludur ve bu tavsiyenin herhangi bir ilahilikle falan ilişkisi yoktur.
Spinoza’nın tüm bu tartışmalar için önemi, hepsi aynı anlama gelecek biçimde doğa-tanrı-gerçeklik-tözde ya da tüm var olanlar için geçerli “bir” ve “aynı” içkinlik düzleminde “var olmak”, “etkide bulunmak” ve “etkilenmek” ifadelerinin aynı anlama geliyor olmasıdır. Etika’nın bana kalırsa en önemli önermelerinden biri 1. Kitap 36. Önerme’dir: “Doğasından (herhangi) bir etkinin çıkmadığı hiçbir şey var değildir”.
Sorunuzun son bölümü için belki şu eklenmeli: Peki insan olmayanlarla ilişkimiz açısından nasıl bir dikkat geliştirmeli?
Buna benim yanıtım basitçe şu: Ontolojiyi epistemolojiye indirgemekten vaz geçmeliyiz. İnsan tarafından seslendirilebilir en kucaklayıcı ontolojik hükmün şu olduğunu düşünüyorum: Etkide bulunma ve etkiye uğrama gücü ifade eden her şey (biz farkında olalım olmayalım) ifade ettiği güç ölçüsünde vardır ve bu gücü ifade edebildiği sürece (sonlu ama belirsiz bir süre) var kalır. Dikkat ederseniz bu ifadede konuşanın insan olması, sözcüğün herhangi bir anlamında, ifadeyi kendince daraltmaz ya da insanın patronluğunu ilan etmez. Konuşabilseydik bir kavun sineği bu ifadeye itiraz eder miydi? Ya da şöyle soralım: İnsan ya da başka bir varlık perspektifinden tüketici olmayacak daha az adaletsiz bir ontolojik ifade olanaklı mıdır?
Peki ontolojimizi bu alçakgönüllü ifadeyle sınırlı bir tavra büründürürsek, bundan ne kazanırız? En temelde karşılaşmalardan ibaret bir gerçekliğe eşlik etmek açısından yeterince ihtiyatlı olmuş oluruz. İkincisi, ontolojimizin insan merkezli bir kapanış, şiddet ya da ayrımcılık kusuruna düşmesinin en baştan önünü keseriz. Son olarak, gerçekliğe iyi eşlik etme çabamızı önü açık bir “en iyileme” (optimizasyon) soruşturmasına dönüştürmüş oluruz.
İşte bu sonuncusu da epistemolojidir. Evrimsel-adaptif bir epistemoloji. İnsanın etkide bulunma ve etkiye uğrama çeşitliliğini artırdıkça kendisini etkileme gücüne sahip unsurlarla karşılaşmalarının sayı ve çeşidi artacak, o unsurların hem aktüel hem de virtüel etkileme güçlerini dikkate alacak biçimde kavrama çabası geliştirdiğimiz ölçüde de sevinçli bir dünya konukluğu olanaklı olacaktır.
Yazdığınız “Naturans” serisinde bahsettiğiniz “GVarsa” (güçtendir ancak ve ancak varsa) zemini aynı zamanda estetik pratikler oluşturmaya dair de çok şey ifade ediyor. Yaratıcılığa pencere açan, parlak bir düzlem. Fakat boğucu ve hatta karanlık bir memlekette yaşıyoruz. Makro politik gündem bedenlerimizi yaşamla ilişkili derin buhranlara sürüklüyor. Bahsettiğiniz olumsal anlamda karşılaşmalar bazen mümkün olmuyor. Özellikle bir depremzede olarak “GVarsa” diyebileceğimiz pozisyonu krizi yazma/konuşma/çizme ya da aktarma anlamında nasıl kullanabiliriz?
Buraya kadar yazılanlar bir ölçüde ipucu sağlamış olmalı: Güç ifade edişlerden mamul bir gerçekliğin içinde ve aracılığıyla eyliyoruz. İnsan GVarsası’nın bunu kavramasıyla, ifade ettiği güç ölçüsünde kendi var oluşuna tehdit oluşturan başka tikel ya da birleşik GVarsalar ile karşılaşmalarını, bu karşılaşmalara düşman olmadan tanıması, anlaması, hazırlıklı olması gerekiyor. Ne var ki, GVarsa-İnsan dediğimizde de tümel bir kavrama yaslandığımız için, insanların da kendi aralarında birleşik GVarsa öbekleşmeleri gerçekleştirdiğini göz ardı ediyoruz. Bu, şu demek: Yukarıda açıklamaya çalıştığım güç ontolojisi ve onun tamamlayıcısı olan evrimsel-adaptif epistemolojiyi işlerliğinden alıkoyan hegemonik güç öbekleşmeleri de GVarsa-İnsan ile olanaklı.
Şimdilerde olanca şiddetiyle deneyimlediğimiz neo-liberal eril ekonomik politik düzen bu türden bir hegemonik güç öbekleşmesini ifade ediyor. Kabaca söylersek, yalnızca insan için değil, onun yakın doğal çevresinin de gerçekliğe iyi eşlik etme çabasını baltalayan, ihtiyatsızlığı -olanaklı tek yolmuş gibi- bir girdaba dönüştürerek içine çeken, sonuçta sonlu-sınırlı dünya konukluğunu çok büyük kalabalıklar için çileli bir mecburiyete dönüştüren hegemonik bir tutulmadan söz ediyoruz.
Özellikle Naturans II: Yeni Etik Politik’te odaklandığım “Agonistik Sosyalist Demokrasi” (GVarsa-ASD) fikri burada devreye giriyor: Hegemonik bir güce ulaşmayı başarmış neo-liberal tahakkümden nefret ettiğimiz için değil, bu tür bir tahakküme de olanak veren nesnel gerçekliğin gramerini kavradığımız ve bu hegemonik girdabın büyük çokluklara yaramadığını bildiğimiz için her türden hegemonik güç öbekleşmesinin önünü kesecek türden bir etiko-politik farkındalıkla eylememiz gerektiğini ileri sürüyorum.
Etik ve ahlak kavramları arasında yüzyıllardır süren bir kafa karışıklığı var. Ahlak çoğu zaman etik olarak algılanıyor. Kitaplarınız ışığında da bu ince ayrımı kurarken nelere dikkat etmeliyiz?
İçkinci, tek tözcü, kozmik erekselcilikten uzak, insan merkezci olmayan ve gerçekçi kabullere yaslanan bir felsefede geleneksel ya da yerleşik ahlak felsefelerinin ilke türetmekte kullandığı yöntem tümüyle reddedilir. Bunun yerine Spinoza ya da Nietzsche’de gördüğümüz türden “naturalizm” ya da Deleuze’de gördüğümüz türden “etoloji” odaklı bir etik soruşturma alanı yaratılır. Bu alanda ahlaki iyinin ne olduğu ve bunun bilgisinin nereden edinildiği gibi sorular pek dikkat çekmez; bunun yerini “bana (sahiden) yarayan nedir?”, “nasıl yaşamalıyım?”, “eylemim eyleme gücümü artıracak mı azaltacak mı?” gibi ayakları bu dünyaya basan ve başkaca varlıklarla bir arada, zorunlu karşılaşmalar arasında ve sürdürülebilir bir ihtiyattan yana sorular alır.
Aslında Spinoza ile bir dostluk ilişkiniz var. Filozof üzerine yaptığınız çalışmalar, kaleme aldığınız kitaplar… Onu okurken özellikle hangi meseleleri tartışıyorsunuz? Spinoza ile aranızda çıkan ihtilaflardan bahseder misiniz?
Spinoza ile karşılaşmam sanıyorum otuz yılı aştı. Bu süre zarfında bir filozofa diğerlerinden daha fazla ilgi gösteren herkesin geçtiği yollardan geçtim: Okuma, düşünme, tekrar okuma, düşünme vb. Onunla benden önce karşılaşanlardan kalan kayıtları olabildiğince çalıştım.
Spinoza üzerine yazındaki tartışmaları, ondan yana ya da ona karşı argümanları kavrayış gücüm yettiğince değerlendirme fırsatım oldu. Kuşkusuz, onun yapıtlarının içindeki kimi pasajları bütüne kıyasla daha az onaylayıcı hissettiğim oldu, oluyor. Ama bunlar benim için hiçbir zaman esasa ilişkin sarsıcı bir kuşkuya yol açmadı; Spinoza karşısında kendimi büyük ölçüde ikna olmuş hissettim.
İhtilaf değilse de belli bir tedirginlik duygusuyla karşıladığım fikirlerden ilki sanıyorum Etika’da bir “birey”den ne anlamamız gerektiği üzerine yazılanlar. Spinoza’nın “modus” dediği ve tözün sonsuz niteleyenleri dolayımıyla sonlu değişkelerinin her biri anlamında “birey”. Spinoza’nın bir bireyi, o birey olmayandan ayırmak için öne sürdüğü meşhur “bütünü oluşturan parçaların devinim-durağanlık oranı” öğretisi, sağladığı somutlaştırma ve açıklayıcılık nitelikleri açısından bugün de son derece geçerlidir.
Organik varlıklar söz konusu olduğunda, devinim-durağanlık oranı ile DNA dediğimizde bugün kastettiğimiz arasında büyük yakınlık vardır.
Ne var ki ne devinim-durağanlık oranı ne de DNA, inorganik varlıklarda organik varlıklarda olduğu kadar açık biçimde bireyin “bireyliğini” anlamakta bize yardımcı olmaz. Kuşkusuz, inorganik bir maddede de moleküler anlamda bir bütün-parça yapısından söz edilebilir, ama yine de -sözgelimi- bir kayadan koptu kopacak küçük bir taş parçasının kopmadan önce, kopar kopmaz ya da koptuktan sonraki “neliği” konusunda insanın elinde DNA benzeri bir referans ölçüsü yoktur. Bir başka deyişle, bir sincabın tikelliğine işaret etmekte işlevsel olan Spinozacı oran ya da DNA, taş parçası için geçerli değildir.
Aynı zorluk cisimsel olmayan ama gerçekliği etkileyen ve gerçeklikten etkilenen herhangi bir kavram, fikir, kuram için de geçerlidir. “Feminizm” gerçekliği feci halde etkiler, dönüştürür, hatta bir kadın bakanlığı kurulmasını sağlayan güce dönüşerek bakanlık binası biçiminde gerçekliğin cisimsel dekorunda farklılaşmaya da yol açabilir. Öyleyse, Spinoza’ya göre “feminizm” bir modus mudur? Evetse neden, hayırsa neden? Bir “modus”, sonsuz bir tözün yine sonsuz niteleyenleri dolayımıyla kendini ifade etmesi olduğuna göre, onun ne yalnızca cisimli ne de cisimsiz olduğu ileri sürülebilir. Üstelik cisimlilik ya da cisimsizlik bile tözün kendisini sonsuzca ifade yollarından insan deneyimine açık olan ikisidir yalnızca!
Öyleyse, bir kavramın “bireyliği” ne demektir? Feminizm nerede başlar, nerede biter? Feminizmi feminizm olmayandan ayıran bir bütün-parça oranı, deri, sınır ya da kütle de olmadığına göre (kaldı ki bunlar da kusursuz tanı ölçütleri değildir.) “feminizm” deyince başka bir kavram değil de “o” kavramın etkide bulunduğu nasıl ayırt edilebilir?
İşte Spinoza bu ve benzeri “bireyleşim” tartışmaları açısından bizi biraz eksik aydınlatmış gibidir. Benim berbat bir terim olduğunu bile bile “GVarsa” gibi tuhaf bir yabancılaştırma efektinden yardım beklememin nedeni de buydu: Bir GVarsa’nın “bireyliği” ya da “neliği” karşılaştığı başka GVarsalar’ın perspektifinden, her bir karşılaşmada o karşılaşmanın taraflarına göre belirlenir. Sözgelimi, bir ağaç GVarsası’nın (GVarsa-A) bireyselliğinin sınırları ne kendisi tarafından ne de nesnel bir yolla evrensel geçerlikte olacak biçimde mutlak olarak belirlenebilir; topraktaki bir mikroorganizma, bir köstebek, bir kuş ve bir insan için o GVarsa-A’nın bireyselliğini ayırt eden sınırlar farklı farklıdır.
Bunun basit bir nedeni vardır: O GVarsa-A, karşılaşmalarının muhatapları üzerinde farklı etkilerde bulunur ve bu muhataplardan farklı biçimlerde etkilenir. İşte tam da bu etkileme ve etkilenme çeşitliliği onun gücüdür ve bu gücü ifade ettiği ölçüde -özcü olmayan bir biçimde- “nelik”ler kazanır.
Spinoza’yla buna benzer başka dertlerim de var kuşkusuz. Ama onun sağladığı esin o denli büyük ki, ona yetişemiyor olmak bizim sorunumuz gibi görünüyor.
Gelecek projelerinizle de bağlantılı olarak farklı filozoflar üzerine çalışmalarınız var mı?
Vardı. Nietzsche ve Deleuze ile ilgim sürüyor, zamana boyun eğmedi, bu isimlerden yola çıkan yaratıcı düzyazı örneklerini (Spinoza’nın Sevinci Nereden Geliyor? bu tür bir çalışmaydı.) denemek istiyordum. Ama korkarım Naturans serisiyle başladığım araştırmam daha uzun bir süre beni bırakmayacak gibi görünüyor. Bu serinin üçüncüsünü, Naturans III: Yeni bir Gündelik Yaşam başlığı altında çalışmayı sürdürüyorum. Çok vaktimi alan bir çalışma. Eğer bir gün bunu tamamlayabilirsem o iki projeye de niyetim var.
***Mutluluk, adalet, özgürlük, hukuk, insanlık ve sevgi paylaştıkça artar***
