Yaşı olmayan evlilikler: Çocuk gelinler 

YORUM | HASAN CÜCÜK

2008 yılında tüm dünyayı şaşkına çeviren gelişmenin adresi Yemen’di. Henüz 10 yaşında olan Nujood Ali’nin kendinden 20 yaş daha büyük eşinden boşanmak için verdiği mücadele dünyanın ilgisini yeniden küçük yaşta evlendirilmek zorunda bırakılan ‘çocuk gelinler’ olgusuna yöneltti. Henüz 10 yaşındayken ailesinden ve kardeşlerinden koparalıp Yemen’in ücra bir köyündeki 30 yaşındaki bir erkeğe ‘satılan’ Nujood Ali’nin ailesine ergenlik çağına gelinceye kadar el sürülmeyeceği sözü verilmişti. Ancak 30 yaşındaki eşi bu sözü daha ilk günden unuturken, Nujood Ali gündüzleri kayınvalidesinin geceleri eşinin fiziki ve duygusal şiddetine maruz kaldı. Kocasından boşanmak için gizlice evden kaçarak mahkemeye gitti ve yargıcın kapısını çaldı. Nujood’un ailesine ve Yemen geleneklerine meydan okuyuşu ve cesareti tüm dünyada yankılandı ve Ortadoğu’daki tüm genç kızlar için ilham kaynağı oldu. Yaşadıklarını ‘Ben Nujood 10 yaşında bir dulum’ adlı kitapta toplayan Nujood Ali’nin bu cesur mücadelesinden sonra Yemen’de evlilik yaşı 17’ye yükseltildi. Ancak kanun maddesinde yer almasına rağmen, gerçekte pek uygulanmadı. 

“12 yaşındaydım, 13’e yeni basacaktım. O, 70 yaşındaydı. Ona çocukları ile birlikte ben de ‘baba’ diyordum. Daha sonra kumam beni uyararak ismiyle hitap etmemi istedi. Ben bunu yapamayınca ‘Şşşşt’ diye seslenmek zorunda kaldım. Yukarıda Allah var, beni gelin ettikleri zaman ben daha dışarıda oyun oynuyordum.” Bu ismini vermek istemeyen bir kadının anlattıkları. Bu ve bunun gibi onlarca hikaye hergün basında yer alırken, küçük yaşta evlendirilmek zorunda bırakılanlar için ‘çocuk gelinler’ kavramı kullanılıyor. Bu sadece Türkiye’nin sorunu değil. Gelişmekte olan Asya, Afrika ve Latin Amerika ülkelerinde adeta hayatın bir parçası olmuş çocuk yaşta gelin olmak. Akranları okula giderken veya sokakta oynarken onlar kendilerinden oldukça büyük bir erkeğin ya ilk ya da ikinci eşi olarak hayattan koparılıp, farklı bir yaşama mahkum ediliyor. Hayatı öğrenmeden hayatın yükünü omuzlarına yükleniyor. Çocuk yaşta çocuk sahibi oluyor. Daha kötüsü ise eşi tarafından sokağa terk edilmesi oluyor. Gidecek yeri olmayan bu ‘çocuk gelinler’ ya cinsel istismarcıların eline düşüyor ya da intihar yolunu seçip hayatına son veriyor. 

Biri Yemen’den diğeri Türkiye’den anlatılan bu iki çocuk gelinin hikayesi deryada adeta bir damla mesabesinde.  Birleşmiş Milletler (BM) verilerine göre tüm dünyada 63 milyon çocuk gelin bulunuyor. Çocuk gelinden kasıt; 18 yaşından küçük yaşta evlendirilenler. BM’ye göre, önümüzdeki 10 yıl içinde çocuk gelin sayısı 100 milyona ulaşacak. Son 30 yılda gelişmiş ülkelerde çocuk gelin sayısının azalmasına karşılık, gelişmekte olan ülkelerde bir azalma söz konusu değil. Yapılan evliliklerin Asya’da yüzde 48’ini, Afrika’da yüzde 42’sini, Latin Amerika’da yüzde 18’ini çocuk gelinler oluşturuyor. 

Çocuk gelinler üzerine en kapsamlı çalışmayı Amerikalı fotoğrafçı Stephanie Sinclair yaptı. Afganistan’ın Herat eyaletinden Rokhshana Rahimi’nin hikayesiyle, Amerikalı fotoğrafçı Stephanie Sinclair’ın 10 yıl sürecek bir macerası başlıyordu. Henüz 14 yaşında olan Rokhshana Rahimi’nin, kendinden onlarca yaş büyük birinin 4. eşi olmasıyla yaşadığı süreç intihara kadar uzanıyordu. 2003 yılında çocuk gelinlerin gerçeğini tüm dünyaya anlatmak için yola çıkan Sinclair’in ilk durağı Afganistan oluyordu. Onlarca yıl süren savaştan dolayı adeta bir enkaza dönen Afganistan’da binlerce Rokhshana’lar ile karşılaşır Amerikalı fotoğrafçı.  Hayatında ilk kez ‘çocuk gelinler’ olgusuyla tanışan Sinclair, dinlediği hikayelerden oldukça etkilenir ancak mağdurlara ulaşması hiçte kolay olmaz. Yapması gereken ise ‘tebdili kıyafet’tir. Yerel giysiler içinde düğünlere giden, halkın arasına karışan Sinclair, çocuk gelinlerin dramını anlatmak için 10 yıl sürecek uzun yolculuğunun startını Afganistan’da verir. Afganistan, Nepal, Hindistan, Etiyopya ve Yemen’de 10 yıl boyunca dolaşır, çocuk gelinlerin hayatını araştırır, onları fotoğraf karesiyle tüm dünyaya duyurur.  Sinclair, çocuk gelinler olgusunda ‘kültürel ve gelenek’ yönünün ağır bastığını ifade ediyor. Bu zor kararda ekonomik veriler önemli rol oynuyor. Küçük yaşta, yaşlı biriyle evlendirilen bir kız çocuğu için alınacak – Anadolu tabiriyle- ‘başlık parası’ ailenin bir süre geçimini sağlıyor.  Afganistan’da çocuk yaşta evlendirilenlerin önemli bir bölümünü ise ‘kumar borcu’ karşılığında verilenler oluşturuyor.  Sinclair, 45 yaşındaki birinin ikinci eşi olan 13 yaşındaki Majabin’in ‘babasının kumar borcu’ karşılığında çocuk gelin olduğunu belirtirken, birçok çocuk gelinin zorla yapılan evliliğe karşı koymak için vücudunu yaktığını ifade ediyor. Savaşın yerle bir ettiği Afganistan’da her şey altüst olduğu gibi, çocuk gelinlerin oranı da tam olarak bilinmiyor. Bu acı tabloda faturayı çocuk yaşta evlenenler ödüyor. Stephanie Sinclair, 10 yıllık araştırması sonunda ‘hayatından memnun olan hiç çocuk gelin görmedim’ tespitinde bulunuyor. “Bu çocuklarda, çocuklukluğunu yaşamak istiyor; okula gitmek, oyun oynamak. Ama hayat onları kaldıramayacağı büyük yükün altına itiyor” diyor Sinclair. 

Uluslararası Kadın Araştırmaları Merkezi (International Center for Research on Women – ICRW) verilerine gore, bugün 63 milyon olan çocuk gelin sayısı sadece 10 yıl sonra 100 milyona ulaşacak. Her gün 25 bin çocuk gelin evlendiriliyor. Tüm dünyada bugün yaşı 20-24 arasındaki kadınların yüzde 36’sı kendi istekleri dışında, zorla, 18 yaşından küçükken evlendirildi.  Her yıl 14-19 yaşları arasındaki 14 milyon çocuk gelin doğum yapıyor. Bu yaşlardaki kadınların doğum sırasındaki ölüm oranı 20’li yaşlarında olanlara göre yüzde 50 daha fazla oluyor. 

Fakirlik, kültür ve gelenek çocuk yaşta kızların evlendirilmesinin sebepleri arasında gösteriliyor. Kız çocukları, borçların ödenmesi veya başlık parası karşılığında adeta ‘satılıyor’. Yıllardır yerleşen ve giderek bir tabuya dönüşen gelenek de kızların küçük yaşta evlendirilmesinin yolunu açıyor. Fizyolojik evlilik yaşına gelmeden bile yapılan evlilikler oluyor. Yemen’de evlilik yaşının 8-9’lara kadar düştüğü belirtiliyor. Kocasından fiziki ve duygusal şiddet gören 2 milyon çocuk gelin ‘sokağa atıldıklarından’ dolayı bugün kadın tacirlerinin ağına düşmüş bulunuyor.  New York Times’da yayınlanan “Afgan borcu için acı ödeme: 6 yaşındaki bir kız” başlıklı haber Afganistan’daki çocuk gelin gerçeğinin bir başka boyutunu gözler önüne serdi. Haber, Kabil’deki bir mülteci kampında yaşananları ele alıyor. Karısının tedavisi ve 9 çocuğunun hastane masrafları için borç alan Taj Muhammed zor durumda. 2500 dolar ödeyemezse, 6 yaşındaki kızı Nağme’yi, alacaklısının 17 yaşındaki oğluyla evlendirmek zorunda kalacağını söylüyor. Baba, “Nağme neler yaşayacağını bilmiyor” diyor. Mülteci kampının bir başka sakinine borçlanan Taj gibi zor durumda olan daha birçok baba var. Borçlar, başlık parasına sayılarak siliniyor. Yerel liderler de bu süreci destekliyor. Hükümet ise çocuk yaşta evlilikler kanunla yasaklanmış olmasına rağmen olan biteni izlemekle yetiniyor. 

Ve Türkiye… Maalesef çocuk gelinler konusunda ülkemizin sicili temiz değil. Avrupa’da çocuk gelin sıralamasında ikinciyiz. Birincinin Batı Avrupa’dan biri olduğunu düşünüp, ikinci olmayı içinize sindiriyorsanız; yanılıyorsunuz. Çocuk gelinlerde -ne kadar Avrupalı sayılırsa- ilk sırada yüzde 17 oranla Gürcistan bulunuyor. Türkiye, yüzde 14 ile ikinci sırada bulunurken hemen ‘ama’ ile başlayan bir cümle kurmamız gerekiyor. Çünkü yapılan araştırmada Türkiye’ye dair veriler, Nüfus ve Vatandaşlık İşleri Genel Müdürlüğü’nden alınan bilgilerle belirlenmiş. Fakat Nüfus ve Vatandaşlık Genel Müdürlüğü’nde sadece hakim kararıyla yapılan evliliklerin kaydı bulunmakta, sosyolojik anlamda yapılan evliliklere dair veriler yer almamakta. Dolayısıyla da elde edilen veriler gerçeği yansıtmamakta. USAK’ın hazırladığı rapora göre ise; Türkiye’de 18 yaş altı evlilik yapan erkeklerin oranının yüzde 6,9 iken, bu rakamın kadınlarda yüzde 31,7 olarak görülüyor.  Bu evliliklerin yüzde 16,9’unun kentte, yüzde 24,6’sının da kırsalda gerçekleştiğinin anlatıldığı raporda, TÜİK verilerine göre de evli kız çocuğu sayısının evli erkek çocuğu sayısına oranla 14 kat daha fazla olduğu ifade edildi. Raporda, Türkiye’de 18 yaşın altında evliliklerin yaklaşık yarısının okur-yazar olmayan, yüzde 31,7’sinin ise okur-yazar olan fakat hiç okula gitmeyen çocuklar tarafından yapıldığı da aktarıldı. 15-19 yaş aralığındaki kızlarda evlenme oranı Kanada’da yüzde 0.6, İngiltere’de yüzde 1.7, Almanya’da yüzde 1.2, ABD’de yüzde 3.9 şeklinde seyrediyor. 

Türkiye’de çocuk gelinler konusunda önemli adımlar atılmasına karşılık, okul sırasında olması gereken kız çocukları hazır olmadıkları bir hayata evlendirilerek atılıyor. İlgili bakanlıklar düzenledikleri kampanyalarla çocuk gelinlerin önüne geçmeye çalışıyor, bu filmlere ve dizilere konu oluyor. Mahsun Kırmızıgül’ün imzasıyla çocuk gelinler sorunu ‘Hayat devam ediyor’ adıyla dizi olurken, son olarak İlyas Salman’ın başrol oynadığı ‘Lal’ filmiyle konu sinema aracılığıyla toplumun gündemine taşındı. 

Küçük yaşta evlilik pek çok soruna yol açıyor: