İran akışı kesti, kış ortası gazsız mı kaldık?

Mühdan SAĞLAM

---

Ankara – Her yılın ocak ayıyla birlikte Türkiye ve kuzey yarım küre için sert kış koşulları, hayatı şekillendiriyor. Bazı illerde eksi 20’lere varan sıcaklık düşüşü, kombi ayarlarının da yükseltilmesine neden oluyor. Doğal gazın bir yılda yüzde 163 oranında zamlanması ise kombi ayarını yükseltmede tereddüte neden oluyor. Yetişkin bir birey kendisinin ihtiyaçlarından kıssa da, evde çocuk ya da yaşlı varsa vicdani sorumlulukla mali yük arasında kalıyor. Ancak baskın gelen genelde vicdan oluyor ve borç, harçla da olsa o kombi yakılıyor. Kombinin yanmasını sağlayan en önemli girdi doğal gaz. Peki gaz yoksa ne yapılacak? İşte o zaman açmaz başlıyor. Çünkü İran belli dönemler bazen tamamen bazen belli oranlarda gaz akışını askıya alıyor. Peki bu neden yaşanıyor? İran neden gaz kesintisine gidiyor? Bunun için Türkiye nasıl önlemler alıyor? Geçen yıl ile bu yıl arasında nasıl bir fark var? Bu analizde değinilen sorulara yanıt arayacağız.

İRAN GAZIN TAMAMINI MI KESTİ?

İran ile Türkiye arasındaki gaz alışverişinde kesintiler artık sıradanlaşıyor. Bu yıl da durum değişmedi. Boru Hatları ile Petrol Taşıma A.Ş’nin (BOTAŞ) 7 Ocak’ta yaptığı açıklaması şöyle: “Ülkemize Gürbulak-Ağrı giriş noktasından sağlanan doğal gazın, İran iletim şebekesinden kaynaklı bir arıza nedeniyle 1 Ocak 2023’ten itibaren yüzde 70 oranında eksik teslimat yapılacağı bildirilmiştir. Arızanın kısa sürede giderilmesi için İranlı muhataplarımız nezdinde gerekli girişimlerde bulunulmuş ve konu hassasiyetle takip edilmektedir. Kış döneminde bulunduğumuz bu dönemde, ülke genelindeki doğal gaz kullanımının olumsuz etkilenmemesi için gerekli tüm önlemler alınmış olup, ilave gaz ihtiyaçlarımız doğal gaz depolama tesislerimizden karşılanmaktadır.”

Gaz kesintisinin nedeni BOTAŞ’ın açıklamasına göre İran kaynaklı arıza. Genel olarak duruma bakıldığında neredeyse her yıl bu hatta Türkiye’ye giriş noktasında arıza yaşandığı görülüyor. Benzer bir durum geçen yılın ocak ayında yine yaşanmış ve konutlardan ziyade organize sanayi bölgelerine elektrik ve doğal gaz verilmesinde ciddi sıkıntılar görülmüştü. Peki İran günlük olarak Türkiye’ye ne kadar gaz aktarıyor? Kesintisi olmasına karşın bu neden yoğun biçimde hissedilmiyor?

İRAN’DAN GELEN GAZ HER YIL NEDEN KESİLİYOR?

Enerji Piyasası Düzenleme Kurumu (EPDK) 2021 doğal gaz raporuna göre, İran geçen yıl Türkiye’ye yaklaşık 9,5 bcm gaz sağladı. Söz konusu dönemde Türkiye’nin yıllık gaz tüketimi 60 bcm civarındaydı. Bu veriler uyarınca İran Rusya’dan sonra Türkiye’ye gaz sağlayan en büyük ikinci tedarikçi. Bununla beraber iki ülke arasında sık sık gaz kesintisi sorunu yaşıyor. Genellikle bu durumun nedeni, teknik sorunlar ve özellikle kış aylarında İran’ın iç piyasa ihtiyaçlarını öncelemesinden kaynaklanıyor.

İran’ın yıllık gaz üretimi, rezervlerinin büyüklüğüne karşı, 260 bcm düzeyinde. Benzer rezerv oranına sahip Rusya’nın aynı dönemde üretimi 760 bcm idi. Aradaki bu uçurumda İran’a dönük yaptırımlar ve yeterli teknolojinin olmaması etkili. Benzer bir durum petrol alanında da yaşanıyor.

İran’ın doğal gaz açmasında bir diğer sorun, elektrik üretiminde ve petrol tesislerin çalıştırılmasında doğal gazın yoğun biçimde kullanılması. Buysa ülkenin tüketim oranlarına yansıyor. 2021 verilerine göre İran günlük 800 milyon metreküp gaz üretirken, ki bunun abartılı olduğu iddiası mevcut, günlük iç tüketim 600-750 milyon metreküp civarında. Kış aylarında bu tüketim arttığında İran iç piyasaya gaz yetiştirebilmek için Türkiye’ye aktardığı gazda kesinti yapıyor.

Üretim ve tüketim arasındaki makas nedeniyle İran bir doğal gaz üreticisi olduğu halde, Türkmenistan’dan gaz ithalatı yapmak zorunda kalıyor. Bu çerçevede Tahran, Aşkabat ile 1997’de yıllık 5-7 bcm arasında gaz ithalatı için 25 yıllık bir anlaşma yapmıştı. Ancak İran “al ya da öde” şartına uymadığı ve borç ödemesini geciktirdiği için 2017’de gaz alışverişi askıya alındı. Bu pürüze karşın zaman zaman yapılan ödemelerle İran komşusundan gaz alıyor.

İran’ın doğal gazda yaşadığı bu istikrarsız hal, geçen yıl daha görünür olduğu gibi bu yıl da gaz kesintisine neden oldu. Peki bu noktada Türkiye ne yapıyor?

İRAN KESİNTİLERİNE KARŞI TÜRKİYE’NİN ALDIĞI ÖNLEMLER

Türkiye enerji güvenliği ve maliyet hesaplarını dikkate alarak, doğal gaz alımında tedarikçi çeşitliliğine gitmeye çalışıyor. Boru hatları üzerinden üç ülkeden (Rusya, Azerbaycan, İran) doğalgaz, Cezayir ve Nijerya gibi yerleşik tedarikçilerinin yanında ABD, Mısır gibi ülkelerden ise sıvılaştırılmış doğal gaz (LNG) alıyor. Özellikle LNG alımında olası kesinti ve tüketim artışı gözetilerek, geçmişten çıkarılan derslerle, depolar dolu bir şekilde kışa girilmeye çalışılıyor. Silivri tesisinde güncelleme bir yana bırakıldığında (henüz depolama açıklandığı düzeyde gaz stoklamıyor) Türkiye’nin toplam gaz depolama kapasitesi 4,9 bcm. Peki bu depolarda ne kadar gaz var?

BOTAş’ın 8 Ekim’de yaptığı açıklamaya göre Tuz Gölü ve Silivri Depolama tesislerinde yüzde 100 depolama sağlanmış. Bu aynı zamanda telaşa mahal yok, İran’ın kesintisine karşı hazırlıklıyız anlamına gelebilir. Nitekim İran gaz kesintisi duyurusunu yaptığında şirket, eksik gazın depolardan sağlandığını duyurdu. Küresel piyasalardaki belirsizlik, İran’ın olağan kesinti alışkanlığı BOTAŞ’ı önlem almaya itti. Özellikle geçen yıl kış ortasında bazı bölgelere verilemeyen gaz nedeniyle gelen tepkiler de bunda etkili olmuşa benziyor. Peki bu depoların doldurulmasında hangi gaz kullanıldı? İran kesintisi nedeniyle alınan tedbirlerin Türkiye’ye ekonomik maliyeti ayrı bir inceleme konusu. Ancak enerji güvenliği nedeniyle bu önlemin alındığı söylenebilir. Bununla beraber, Türkiye’nin İran ile bu kesintilerin sıklığı ve yarattığı mağduriyet üzerine yeni bir pazarlık yapması, belki de aldığı miktarı gözden geçirmesi, sürekli arıza yaptığı iddia edilen bu boru hattının onarımını müzakere etmesiyle hem yaşanan mağduriyetlerin önüne geçebilir hem de depoları doldurarak, kışın artan tüketim ve kesintiye karşı daha az maliyetli bir formülle ilerleyebilir.